Begin van de winter   –     –   Hemel vannacht   –   Weer   –   Op / onder   –   Hemelkaart   –   Zon en Maan   –   Maanfasekalender   –   Deepsky   –   Sterrenbeelden    

Astrokalender voor november 2024 Tijdstippen zijn in Midden-Europese wintertijd (MET) vrijdag 1 november De november-editie van ZENIT is uit. Lees in dit magazine alles over sterrenkunde, ruimteonderzoek, weer en klimaat. Met iedere maand actuele sterrenhemelinformatie en ontwikkelingen uit de wetenschap beschreven door bekende onderzoekers. De redactie zit bovenop het nieuws en de actualiteiten en plaatst deze in een breder verband. Speciaal voor bezoekers van hemel.waarnemen.com is er nu een mooie aanbieding: Neem nu een proefabonnement en ontvang Zenit een half jaar (6 nummers) voor slechts €29,95. Het proefabonnement loopt automatisch af. Klik voor meer informatie. 03:03:  Callisto is in benedenconjunctie met Jupiter. De satelliet beweegt tussen de Aarde en Jupiter door, maar er vindt geen overgang over Jupiter plaats. We zien Callisto 6,4” ten zuiden van Jupiters zuidpool staan. Voor meer details, zie deze tabel. 13:47:  Het is Nieuwe Maan. De Maan staat vanaf de Aarde gezien in de richting van de Zon, zodat de donkere kant van de Maan naar de Aarde gekeerd is en de verre zijde van de Maan wordt verlicht. Bovendien is de Nieuwe Maan alleen overdag boven de horizon. De Maan is door deze combinatie van oorzaken op dit moment onzichtbaar. Doordat de Maan zowel minimaal verlicht is, als 's nachts onder de horizon staat, zijn de dagen rond Nieuwe Maan een goed moment om deepsky-objecten waar te nemen. Er vindt in onze streken geen zonsverduistering plaats, doordat de Maan 3,7° ten zuiden langs de Zon beweegt. zaterdag 2 november 00:58:  Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 0:58 uur zien we het begin van de schaduwovergang wanneer Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 4:00 uur, wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (01:49 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 03:09 uur). Voor het bekijken van een overgang of een schaduwovergang is een redelijk grote telescoop nodig. Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. zondag 3 november 05:40:  De Maan staat 2.4° ten zuidwesten van Mercurius (-0.3m), in het sterrenbeeld Schorpioen. De dichtste nadering vindt om 05:40 plaats, onder de horizon voor een waarnemer in de Benelux. De samenstand is vanuit de Lage Landen vrijwel onzichtbaar. 19:26:  Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 19:26 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot 22:27 uur, wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (om 20:16 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 21:38 uur). Voor het waarnemen van een overgang of een schaduwovergang is een telescoop met redelijk grote opening nodig. Voor meer details, zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter. maandag 4 november 02:02:  De Maan staat op slechts 28' ten zuiden van Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). De dichtste nadering van deze nauwe samenstand gebeurt om 02:02, voor een waarnemer in onze streken onder de horizon. De samenstand is vanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar. 08:00:  Het maximum van de meteorenzwerm Oktober-Arietiden vindt vandaag plaats. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 5 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 0:30 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 52° boven de horizon. Doordat de omstandigheden in onze streken niet ideaal zijn, zijn er dan naar schatting maar circa 2 meteoren per uur te zien van deze zwerm. Samen met meteoren van andere zwermen, en sporadische meteoren, zijn er bij donkere, heldere hemel in totaal circa 13–22 meteoren per uur zichtbaar. Op een donkere locatie zijn circa vier keer zoveel meteoren zichtbaar als in een grote stad. De Maan stoort niet. Rond 7:00 uur gaat het schemeren en om 7:41 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 10 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de pagina Oktober-Arietiden 2024 voor meer details voor deze zwerm. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. 17:24:  Als het weer meewerkt is het vanavond, sinds de laatste Nieuwe Maan, de eerste keer dat we de dunne maansikkel kunnen waarnemen. Het is 3,2 dagen na Nieuwe Maan; de Maan is wassend en voor 9,4% verlicht. De maansikkel heeft een breedte aan de hemel van 2,8’ en hij is kort na zonsondergang zichtbaar. Bijgaand kaartje toont de Maan om 17:20 uur in het sterrenbeeld Slangendrager, op een hoogte van slechts 2,5° boven de horizon, in het zuidzuidwesten. De Zon staat nu 6,7° lager aan de hemel dan de Maan. De Maan gaat om 17:57 onder, 0,9 uur na de Zon. De afstand aan de hemel tussen Zon en Maan bedraagt 35,6°. Een waarneemplaats met goed zicht op de horizon is aan te raden. Een eenvoudige verrekijker kan helpen om de dunne sikkel gemakkelijker te vinden. In verschillende traditionele kalenders begint een maand bij de eerste verschijning van de dunne maansikkel na Nieuwe Maan; het begrip Nieuwe Maan hangt samen met nieuwe maand. Los daarvan ziet een jonge maansikkel aan de hemel er fraai uit. De pagina Eerste en laatste maansikkels geeft alle verschijningen en meer uitleg. Zie ook de interactieve applet Verschijnselen van de Maan en het hoofdstuk De Maan voor meer informatie over de Maan. 17:30:  De Maan staat 3,5° ten zuiden van Venus (-4,0m), in het sterrenbeeld Slangendrager. De dichtste nadering vindt om 01:34 plaats, onder de horizon voor een waarnemer in de Benelux. De samenstand is met veel moeite te zien op 4 november rond 17:30 uur. De twee objecten staan dan boven de zuidwestelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 4°, op een afstand van 5,4° van elkaar. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor 9% verlicht. dinsdag 5 november 19:11:  Tussen 19:11 en 22:39 uur staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. Van binnen naar buiten: Europa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat in het oostnoordoosten op een hoogte van 18° boven de horizon. De Zon staat 36° onder de horizon en het is goed donker. Om de Galileïsche manen van Jupiter te bekijken is een verrekijker op statief al genoeg. Zie ook het slingerdiagram voor de manen van Jupiter. woensdag 6 november 14:00:  Het maximum van de meteorenzwerm Tauriden vindt vandaag plaats. De meteoren van de Tauriden zijn traag, helder oranje en soms vuurbollen. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 9 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 1:00 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 55° boven de horizon. Bij ons zijn ieder uur vermoedelijk ongeveer 5 meteoren zichtbaar van deze zwerm. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 13–22 “vallende sterren” per uur te zien. Op een donkere locatie zijn ongeveer drie keer zoveel meteoren zichtbaar als in een grote stad. De Maan stoort niet. Rond 7:15 uur gaat het schemeren en om 7:44 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 22 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de detailpagina Tauriden 2024 voor meer informatie over deze meteoren. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. 19:34:  Vanavond zijn een bedekking door de planeetschijf van Jupiter en verduistering van Ganymedes voor een groot deel waar te nemen. De verschijnselen beginnen om 19:34 uur met het einde van de verduistering, wanneer Ganymedes uit Jupiters schaduw tevoorschijn komt, en eindigt om 22:35 uur, op het moment dat Ganymedes weer van achter Jupiter verschijnt. In de tussentijd is waar te nemen hoe Ganymedes achter Jupiter verdwijnt (20:38 uur). Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. donderdag 7 november 18:46:  De ster Terebellum (60 Sagittarii), een ster van magnitude +4,8 in het sterrenbeeld Boogschutter, wordt bedekt door de Maan. Om 18:46 wordt de ster bedekt door de onverlichte maanrand en om 19:34 komt deze weer tevoorschijn van achter de verlichte rand. De Maan staat bij de intrede 10° boven de horizon, bij de uittrede is dat 7°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 34% verlicht. Deze tabel toont de details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België. zaterdag 9 november 02:52:  Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De schaduwovergang begint om 2:52 uur, wanneer Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 5:46 uur, op het moment dat Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (03:35 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (05:03 uur). Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. 06:55:  De Maan is in de fase van Eerste Kwartier. De rechter helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de avond en vroege nacht zichtbaar. Rond, en vooral voor Eerste Kwartier is een goed moment om het maanoppervlak waar te nemen; Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan komt de Zon net op. Hierdoor werpen bergen en kraterranden lange schaduwen, wat een extra diepte-effect veroorzaakt, en de Maan is daarmee duidelijk meer dan een gladde schijf, gezien door een verrekijker of telescoop. Zie ook de maandelijkse maanfasekalender. zondag 10 november 03:05:  Tussen 3:05 en 7:14 uur staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Io, Ganymedes, Europa en Callisto. Jupiter staat in het westzuidwesten op een hoogte van 48° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 25° onder de horizon en het is donker. Om de Galileïsche manen van Jupiter te bekijken is een verrekijker op statief al genoeg. Zie ook het slingerdiagram voor de manen van Jupiter. 12:06:  Mercurius staat 2.0° ten noorden van Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt om 12:06, bij ons op een hoogte van 9°, maar bij daglicht. De samenstand is vanuit de Lage Landen vrijwel onzichtbaar. De helderheid van Mercurius is nu -0,3m. 21:20:  In de nacht van 10 op 11 november is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De schaduwovergang begint om 21:20 uur, op het moment dat Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 0:12 uur, op het moment dat Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (22:01 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (23:32 uur). Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. maandag 11 november 00:45:  De Maan staat op slechts 18,9' ten noordoosten van Saturnus (+0,9m), in het sterrenbeeld Waterman. De dichtste nadering van deze nauwe samenstand vindt om 04:01 plaats, bij ons onder de horizon. Bekijk de samenstand rond 0:45 uur. De twee objecten staan dan in het westzuidwesten, op een hoogte van ongeveer 6°, 2,0° van elkaar verwijderd. De Maan is voor 69% verlicht. dinsdag 12 november 18:09:  De Maan bedekt 44 Piscium, een ster van magnitude +5,8 in het sterrenbeeld Vissen. De ster verdwijnt om 18:09 achter de dunne onverlichte maanrand en komt om 19:12 uur weer tevoorschijn aan de verlichte kant van de Maan. Een waarnemer in Utrecht ziet de Maan aan het begin op een hoogte van 24° staan, aan het einde van de bedekking op 32°. De Maan is voor 86% verlicht. Voor meer informatie over deze bedekking, voor een aantal waarneemlocaties in Nederland en België, zie deze tabel. woensdag 13 november 21:27:  In de nacht van 13 op 14 november zijn een bedekking door de planeetschijf van Jupiter en verduistering van Ganymedes volledig waar te nemen. De verduistering begint om 21:27 uur, op het moment dat Ganymedes in Jupiters schaduw verdwijnt, en duurt tot 1:57 uur, op het moment dat Ganymedes weer van achter Jupiter verschijnt. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Ganymedes uit Jupiters schaduw tevoorschijn komt (om 23:35 uur) en Ganymedes achter Jupiter verdwijnt (23:59 uur). Voor het waarnemen van een bedekking is een telescoop nodig, voor het volgen van een verduistering is een verrekijker op statief genoeg. Voor meer details, zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter. 22:36:  De planetoïde 11 Parthenope is in oppositie. Het kleine planeetje, in het sterrenbeeld Stier, heeft nu een helderheid van slechts +9,8m. Er is daarom een telescoop met redelijke opening nodig om het object te kunnen zien. Voor een waarnemer in Utrecht staat Parthenope rond 00:36 uur in het zuiden, op circa 49° boven de horizon. De kaart (zie hiernaast) toont de positie van de planetoïde en sterren tot een helderheid van +10,5m. Kijk voor meer details over de oppositie van Parthenope op deze pagina. Voor meer gegevens van planetoïden, zie de pagina Planetoïden in 2024. donderdag 14 november 01:57:  Van 1:57 tot 7:20 uur staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. Van binnen naar buiten: Ganymedes, Io, Europa en Callisto. Jupiter staat in het zuidwesten op een hoogte van 50° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 30° onder de horizon en het is donker. 12:16:  De Maan staat in het perigeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het dichtst bij de Aarde ligt. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 360109 km. De schijnbare diameter van de Maan is groter dan gemiddeld (33’11,0”), door de kleinere afstand. De Maan is wassend, voor 96% verlicht en is 's avonds in het oosten of zuidoosten, rond middernacht in het zuiden en aan het einde van de nacht in het (zuid)westen, dus zo'n beetje de hele nacht, te zien. Het kaartje toont de Maan om 23:27 uur in het sterrenbeeld Ram, op 55° boven de zuidelijke horizon. Zie de applet Verschijnselen van de Maan voor meer gegevens. 17:32:  De Maan bedekt 19 Arietis, een ster van magnitude +5,7 in het sterrenbeeld Ram. De ster verdwijnt om 17:32 achter de zeer dunne onverlichte maanrand en komt om 18:23 uur weer tevoorschijn aan de verlichte kant van de Maan. De Maan staat bij de intrede 14° boven de horizon, bij de uittrede is dat 22°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 98% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen. Zie deze tabel voor details van de bedekking voor een aantal locaties in Nederland en België. 20:25:  In de nacht van 14 op 15 november is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De schaduwovergang begint om 20:25 uur, wanneer Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 0:07 uur, wanneer Europa de schijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Europa de schijf van Jupiter betreedt (om 21:36 uur) en Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (22:57 uur). Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. vrijdag 15 november De Sterrengids 2025 is uit. Dit jaarboek geeft een uitgebreid overzicht van alle hemelverschijnselen die aankomend jaar worden verwacht, zoals de posities van zon, maan, planeten, planetoïden, kometen en meteoren. Met de maandkalenders en dagoverzichten weet u precies wanneer wat te zien is. Daarnaast biedt het jaarboek achtergrondinformatie en verdieping. Bezoekers van hemel.waarnemen.com profiteren nu van een aantrekkelijke korting. Klik voor meer informatie. 15:21:  Saturnus is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting ten opzichte van de sterren om en gaat weer in de gangbare richting bewegen. Dit is het einde van Saturnus' oppositielus en het moment van beste zichtbaarheid van de planeet is nu voorbij. Het hemellichaam is momenteel vooral in de avond en vroege nacht te zien, maar iedere dag een beetje korter doordat de planeet steeds vroeger ondergaat. Saturnus is met het blote oog als een heldere “ster” vrij gemakkelijk aan de hemel te vinden. Al met een verrekijker op een statief zijn de beroemde ringen van de reuzenplaneet te onderscheiden. Met een telescoop kunnen meer details, zoals de schaduw van de ring op de planeet en de scheidingen in de ringen worden waargenomen, evenals de grootste manen van Saturnus. Zie de maandelijkse slingerdiagrammen voor de manen van Saturnus. De helderheid van Saturnus bedraagt +0,9m, zijn schijnbare diameter is 17,9”. We vinden de planeet in het sterrenbeeld Waterman. Gebruik deze hemelkaart om de planeet op te zoeken. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Saturnus. Zie de interactieve applet Planeetverschijnselen voor meer verschijnselen van Saturnus. 18:37:  De Maan bedekt ζ Arietis, een ster van magnitude +4,9 in het sterrenbeeld Ram. Om 18:37 uur verdwijnt de ster achter de zeer dunne onverlichte rand van de Maan en om 19:31 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de verlichte maanrand. Een waarnemer in Utrecht ziet de Maan aan het begin op een hoogte van 20° staan, aan het einde van de bedekking op 28°. De Maan is voor 100% verlicht, wat het moeilijk maakt om de bedekking waar te nemen. Zie deze tabel voor details van de bedekking voor een aantal locaties in Nederland en België. 22:00:  De meteorenzwerm ι-Aurigiden bereikt zijn maximum. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 8 meteoren per uur vallen. Rond 2:00 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 71°) aan de hemel. Door de matige omstandigheden zijn er bij ons dan ieder uur vermoedelijk slechts ongeveer 2 meteoren zichtbaar van deze zwerm. Samen met meteoren van andere zwermen, en sporadische meteoren, zijn er bij donkere, heldere hemel in totaal circa 3–8 meteoren per uur zichtbaar. De Maan is voor ongeveer 100% verlicht en is een flinke stoorzender; dit jaar zijn hierdoor alleen de helderste meteoren zichtbaar. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:02 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 9 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de pagina ι-Aurigiden 2024 voor meer details voor deze zwerm. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. 22:29:  Het is Volle Maan. De Maan staat vrijwel precies tegenover de Zon aan de hemel. Hierdoor is de Maan vrijwel de hele nacht zichtbaar. De verlichte kant van de Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel de Volle Maan veel opvallender is dan iedere andere maanfase, is dit niet het beste moment om de Maan waar te nemen. Doordat het zonlicht op de Maan ongeveer uit de richting van de Aarde komt zijn er vanaf de Aarde geen schaduwen van kraters en bergen op de Maan te zien, wat ervoor zorgt dat er nauwelijks contrast is op het maanoppervlak. Daar komt nog bij dat de Volle Maan andere, zwakkere hemelobjecten overstraalt, zodat deze niet of nauwelijks zichtbaar zijn. De Maan staat op een afstand van slechts 361873 km van de Aarde, waardoor deze ongeveer 6% groter en circa 11% helderder lijkt dan de gemiddelde Volle Maan. zaterdag 16 november 06:49:  Jupiters satelliet Ganymedes staat op 17,5” ten noorden van Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 30° boven de horizon, in het westen. De Zon staat 11° onder de horizon. Om de manen van Jupiter te bekijken is een verrekijker op statief al voldoende. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 09:09:  Mercurius bereikt zijn grootste oostelijke elongatie en is avondster. De hoekafstand van Mercurius tot de Zon bedraagt 22°33’. De planeet staat ten oosten van de Zon en gaat na de Zon onder. De planeet heeft nu magnitude -0,3, is voor 63% verlicht en heeft een schijnbare diameter van 6,6”. Aan het einde van de burgerlijke schemering, rond 17:24 uur, staat Mercurius nog slechts 0° boven de horizon, in het zuidwesten. Deze avondverschijning is dus ongunstig (zie Waardoor zijn Mercurius en Venus soms ver van de Zon slecht zichtbaar? in de veelgestelde vragen voor meer informatie over de wisselende zichtbaarheid van de binnenplaneten met de seizoenen). De planeet gaat om 17:32 uur onder, 00:46 uur na de Zon. Zie ook de horizonkaart voor deze avondverschijning. De grootte van het stipje op de kaart geeft de helderheid weer. Mercurius is helderder voor de grootste avondelongatie dan erna. Om Mercurius te vinden kan een verrekijker handig zijn. Zie de tabel Grootste elongaties van Mercurius voor meer elongaties. 20:50:  De Maan bedekt χ Tauri, een ster van magnitude +5,4 in het sterrenbeeld Stier. De ster wordt bedekt door de verlichte rand van de Maan om 20:50 uur. Om 21:41 uur wordt deze weer zichtbaar aan de zeer dunne onverlichte maanrand. De Maan staat bij de intrede 34° boven de horizon, bij de uittrede is dat 42°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 99% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen. Deze tabel toont de details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België. zondag 17 november 03:44:  Uranus is in oppositie met de Zon. Voor een waarnemer op Aarde staat de planeet tegenover de Zon aan de hemel. Als gevolg daarvan komt Uranus op rond zonsondergang en gaat rond zonsopkomst weer onder. De planeet is hierdoor vrijwel de gehele nacht te zien. Daarnaast staat hij relatief dicht bij de Aarde, zodat hij helder en groot lijkt. Dit zijn ideale omstandigheden om Uranus waar te nemen. De gasplaneet Uranus is al met een verrekijker of kleine telescoop aan de hemel te vinden. Onder zeer gunstige omstandigheden (goed weer, donker) is de planeet zelfs met het blote oog te onderscheiden, wanneer je precies weet waar te zoeken. In een telescoop met grote vergroting is een klein schijfje te zien, dat niet al teveel details prijsgeeft. Uranus staat in het sterrenbeeld Stier. De planeet heeft een helderheid van NaNm en zijn schijnbare diameter meet 3,8”. Voor een waarnemer in Utrecht bereikt de planeet rond 00:25 uur zijn maximale hoogte van 57°, zie deze hemelkaart. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Uranus. Details voor alle opposities van Uranus, inclusief oppositiekaarten, zijn te vinden op de pagina opposities van Uranus. 04:59:  De Galileïsche maan Ganymedes staat 10,8” ten noorden van Callisto. Jupiter staat boven de westzuidwestelijke horizon, op een hoogte van 45° en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 28° onder de horizon en het is goed donker. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een verrekijker op statief al voldoende. Zie ook de figuur hiernaast en de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer informatie. 07:30:  De Maan staat 4,6° ten noorden van Jupiter (-2,8m), in het sterrenbeeld Stier. De dichtste nadering vindt om 14:51 plaats, bij ons onder de horizon en bovendien bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 7:30 uur, of op 17 november rond 18:30 uur. Het tweetal staat in het eerste geval zo'n 22° boven de westnoordwestelijke horizon, 7,2° van elkaar verwijderd. In het tweede geval staan de twee hemellichamen in het oostnoordoosten, op zo'n 6° boven de horizon, 5,4° van elkaar verwijderd. De Zon staat slechts 5° onder de horizon. De Maan is voor ongeveer 96% verlicht. 08:00:  De meteorenzwerm Leoniden bereikt zijn maximum. De meteoren van de Leoniden zijn snel, en de zwerm is bekend vanwege zijn regens in 1799, 1833, 1866, 1966 en 1999. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 13 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 7:00 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 60° boven de horizon. Door de matige omstandigheden zijn er bij ons dan ieder uur vermoedelijk slechts ongeveer 2 meteoren zichtbaar van deze zwerm. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 4–8 meteoren per uur zichtbaar. De Maan is voor ongeveer 95% verlicht en is een flinke stoorzender; dit jaar zijn hierdoor alleen de helderste meteoren zichtbaar. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:04 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief hoog, maar de lengte van het maximum is met 3,0 dagen vrij kort, waardoor het totaal aantal meteoren in deze zwerm toch niet al te groot is. Meteoren waarnemen kan zonder speciale instrumenten. Wanneer het helder is volstaat het blote oog, terwijl een ligstoel en warme kleding voor extra comfort kunnen zorgen. Zie de pagina Leoniden 2024 voor meer details voor deze zwerm. Zie ook Wat zijn vallende sterren? en Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. 23:14:  In de nacht van 17 op 18 november is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De schaduwovergang begint om 23:14 uur, op het moment dat Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 1:56 uur, wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (23:45 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (01:26 uur). Voor het bekijken van een overgang of een schaduwovergang is een telescoop met redelijk grote opening nodig. Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. maandag 18 november 22:40:  De Maan bedekt 49 Aurigae, een ster met een helderheid van +5,3m in het sterrenbeeld Voerman. Om 22:40 wordt de ster bedekt door de verlichte maanrand en om 23:03 komt deze weer tevoorschijn van achter de dunne onverlichte rand. Bij het begin van de bedekking staat de Maan te Utrecht 33° boven de horizon, bij het einde 37°. De Maan is voor 88% verlicht. De details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België zijn te vinden in deze tabel. dinsdag 19 november 20:22:  Tussen 20:22 en 3:50 uur (20/11) nemen we alle grote Jupitermanen ten westen van de planeetschijf waar. Van binnen naar buiten: Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 54° boven de horizon, in het zuidoosten en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 57° onder de horizon en het is donker. woensdag 20 november 02:10:  De ster SAO 79650, een ster met een helderheid van +5,3m in het sterrenbeeld Tweelingen, wordt bedekt door de Maan. Om 02:10 wordt de ster bedekt door de verlichte maanrand en om 03:26 komt deze weer tevoorschijn van achter de onverlichte rand. De Maan staat bij de intrede 53° boven de horizon, bij de uittrede is dat 61°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 79% verlicht. Zie deze tabel voor details van de bedekking voor een aantal locaties in Nederland en België. 02:24:  De Maan staat 2,2° ten zuiden van Pollux, de helderste ster van het sterrenbeeld Tweelingen (+1,1m). De dichtste nadering gebeurt om 02:24, in onze streken op 56° hoogte boven de zuidoostelijke horizon en is dus goed te zien. De Maan is voor 79% verlicht. 21:45:  De Maan staat 1,8° ten noorden van Mars (-0,3m), in het sterrenbeeld Kreeft. De dichtste nadering gebeurt om 21:40, in onze streken op een hoogte van 5° boven de horizon, in het oostnoordoosten. De samenstand is te zien rond 21:45 uur. De twee objecten staan dan in het oostnoordoosten, op een hoogte van ongeveer 5°, 1,8° van elkaar vandaan. De Maan is voor 71% verlicht. Voor de zichtbaarheid van Maan en planeten, zie Vannacht aan de hemel. donderdag 21 november Deze tijd van het jaar is prima geschikt om de open cluster M45, genaamd de Pleiaden, waar te nemen. M45 staat in het sterrenbeeld Stier, heeft een helderheid van 1,4m en een schijnbare afmeting van 100’. De Pleiaden zijn een van de meest bekende en nabije (circa 444 lichtjaar) open sterhopen. Met het blote oog zijn circa zes sterren zichtbaar in de vorm van een mini-steelpannetje (niet te verwarren met de sterrenbeelden Kleine en Grote Beer, die veel groter zijn). Een verrekijker of telescoop toont honderden vooral blauwachtige (jonge; circa 100 miljoen jaar oud) sterren omgeven door een gasnevel. De Pleiaden worden ook wel het Zevengesternte of de Zeven Zusters genoemd. Het object komt om 16:06 uur op, gaat om 08:47 uur onder en staat om 00:28 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 62° boven de horizon. Om een donker moment zonder Maan te vinden kunnen de schemerdiagrammen in het hoofdstuk De Zon van pas komen. Voor het waarnemen van een relatief helder en scherp deepsky-object als deze open cluster is een verrekijker (op een statief) al voldoende, al geeft een (kleine) telescoop meer details weer. Zie deze detailpagina voor M45 voor meer gegevens. Gegevens van andere fraaie deepsky-objecten zijn te vinden op de pagina Deepsky-objecten per maand. Foto: DSS. 12:00:  Het maximum van de meteorenzwerm α-Monocerotiden vindt vandaag plaats. Zelfs wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld slechts zo'n 4 meteoren per uur vallen. Rond 4:30 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 39°) aan de hemel. Er is dan bij ons ieder uur slechts een enkele meteoor van deze zwerm zichtbaar. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 5–10 meteoren per uur zichtbaar. Op een donkere plek zijn circa 20% meer meteoren te zien dan in een grote stad. De Maan is voor ongeveer 60% verlicht en kan storen. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:12 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag en de lengte van het maximum is met 3,8 dagen vrij kort, waardoor er ook in totaal maar weinig meteoren te zien zijn. Zie de detailpagina α-Monocerotiden 2024 voor meer informatie over deze meteoren. 23:01:  In de nacht van 21 op 22 november zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De schaduwovergang begint om 23:01 uur, op het moment dat Europa's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 2:22 uur, wanneer Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Europa voor de Jupiterschijf verschijnt (23:51 uur) en Europa's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 01:33 uur). Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. zaterdag 23 november 00:30:  De Maan staat 2,0° ten noorden van Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw (+1,4m). De dichtste nadering gebeurt om 22:47, bij ons 6° onder de horizon. De samenstand is te zien op 23 november rond 0:30 uur. Het tweetal staat dan in het oosten, circa 8° boven de horizon, op een afstand van 2,2° van elkaar. De Maan is voor 51% verlicht. 02:28:  De Maan is in de fase van Laatste Kwartier. De linker helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is met name 's ochtends vroeg zichtbaar. Om de Maan te zien door een verrekijker of telescoop is de tijd rond (en met name na) Laatste Kwartier zeer geschikt. Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan gaat de Zon net onder. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en het oppervlak van de Maan krijgt daarmee een driedimensionaal karakter, gezien door een kijker. Zie ook: Hoe ontstaan de fasen van de Maan? in de veelgestelde vragen. zondag 24 november 03:45:  De ster χ Leonis, een ster van magnitude +4,6 in het sterrenbeeld Leeuw, wordt bedekt door de Maan. De ster verdwijnt om 03:45 achter de verlichte maanrand en komt om 04:58 uur weer tevoorschijn aan de onverlichte kant van de Maan. In Utrecht staat de Maan dan 26°, respectievelijk 35° boven de horizon. De Maan is voor 40% verlicht. Zie deze tabel voor details van de bedekking voor een aantal locaties in Nederland en België. maandag 25 november 01:09:  Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. Om 1:09 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 3:40 uur, wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (01:29 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 03:20 uur). 17:44:  Van 17:44 tot 22:30 uur staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Callisto, Io, Europa en Ganymedes. Jupiter staat op een hoogte van 24° boven de horizon, in het oosten. De Zon staat 32° onder de horizon en het is donker. 23:13:  Callisto is in bovenconjunctie met Jupiter. De satelliet beweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiter langs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat 6,3” ten noorden van Jupiters noordpool. Voor meer details, zie deze tabel. dinsdag 26 november 03:42:  Mercurius is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting langs de ecliptica om en gaat tegen de gangbare richting in bewegen. Voor een binnenplaneet gebeurt dit tussen de grootste oostelijke elongatie en benedenconjunctie. Zie de applet Planeetverschijnselen voor meer verschijnselen van Mercurius. 12:56:  De Maan is in het punt van zijn baan dat het verst van de Aarde ligt: het apogeum. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 405314 km. Door de grotere afstand lijkt de Maan nu kleiner aan de hemel te staan dan gemiddeld: 29’28,9”. De Maan is afnemend, voor 19% verlicht en is vooral laat in de nacht (in het (zuid)oosten) en 's ochtends vroeg (ongeveer in het zuiden) goed te zien. Het kaartje toont de Maan om 7:39 uur in het sterrenbeeld Maagd, op 31° boven de zuidzuidoostelijke horizon. Al met een verrekijker, het liefst op statief, zijn kraters te zien, met name op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan. Zie ook de interactieve applet Verschijnselen van de Maan. 19:37:  Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. De schaduwovergang begint om 19:37 uur, op het moment dat Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot 22:06 uur, wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (om 19:55 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (om 21:49 uur). Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. woensdag 27 november 07:45:  De Maan staat 31' ten zuidwesten van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt om 13:51, in onze streken op een hoogte van 6°, maar bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 7:45 uur. De twee objecten staan dan zo'n 23° boven de zuidzuidoostelijke horizon, op een onderlinge afstand van 2,3°. De Zon staat slechts 5° onder de horizon. De Maan is voor 14% verlicht. vrijdag 29 november Dit is een goed moment in het jaar om de gasnevel NGC1554, ook bekend als Struve's verloren nevel, te zien. NGC1554 is te vinden in het sterrenbeeld Stier. Het object komt om 16:41 uur op, gaat om 08:19 uur onder en staat om 00:32 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 57° boven de horizon. Bij het waarnemen van een zwak en contrastarm object als deze gasnevel is een behoorlijke telescoop nodig om iets te kunnen zien. Foto: DSS. Dit is een goed moment in het jaar om de gasnevel NGC1555, bekend als Hind's variabele nevel, te bekijken. NGC1555 staat in het sterrenbeeld Stier. Het object komt om 16:42 uur op, gaat om 08:20 uur onder en staat om 00:33 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 57° boven de horizon. Om een donker moment zonder Maan te vinden kunnen de schemerdiagrammen in het hoofdstuk De Zon van pas komen. Bij het waarnemen van een zwak en contrastarm object als deze gasnevel is een behoorlijke telescoop nodig om iets te kunnen zien. Zie voor andere mooie en opvallende deepsky-objecten de pagina Deepsky-objecten per maand. Foto: DSS. 01:37:  Vannacht zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. Om 1:37 uur zien we het begin van de schaduwovergang wanneer Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 4:36 uur, op het moment dat Europa de schijf van Jupiter weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Europa voor de Jupiterschijf verschijnt (om 02:05 uur) en Europa's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 04:09 uur). Voor het waarnemen van een overgang of een schaduwovergang is een redelijk grote telescoop nodig. Voor meer details, zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter. 09:02:  Vanochtend kunnen we, onder gunstige omstandigheden, de laatste maansikkel zien voor de komende Nieuwe Maan. Het is 1,7 dagen voor Nieuwe Maan; de Maan is voor 3,7% verlicht en krimpend. De maansikkel heeft een breedte aan de hemel van 1,1’ en is met moeite aan het eind van de nacht, kort voor zonsopkomst, zichtbaar. Bijgaand kaartje toont de Maan om 07:44 uur in het sterrenbeeld Weegschaal, op slechts 6,6° boven de horizon, in het zuidoosten. De Zon staat nu 10,4° lager aan de hemel dan de Maan. De Maan komt om 06:37 op, 1,8 uur voor de Zon. De schijnbare afstand tussen Zon en Maan bedraagt 22,0°. Een waarneemplaats met goed zicht op de horizon is aan te raden. Een verrekijker kan helpen om de Maan te zien. Anders dan de laatste maansikkel speelt de eerste verschijning van de jonge Maan een rol in een aantal kalenders, als indicator van het begin van een maand. De laatste smalle maansikkel aan de hemel ziet er vooral erg fraai uit. Meer verschijningen en uitleg zijn te vinden op de pagina Eerste en laatste maansikkels.

Meer hemelverschijnselen Volg de gebeurtenissen aan de sterrenhemel ook via           Vannacht aan de hemel: zichtbaarheid van Maan, planeten en deepsky-objecten De astrokalender voor december 2024 De astrokalender voor het jaar 2024             Tweet     @hemel_waarnemen volgen

Begin van de winter   –     –   Hemel vannacht   –   Weer   –   Op / onder   –   Hemelkaart   –   Zon en Maan   –   Maanfasekalender   –   Deepsky   –   Sterrenbeelden