Andromedanevel   –   Hemel vannacht   –   Astrokalender   –   Astroforum   –   Weer   –   Op / onder   –   Hemelkaart   –   Zon en Maan   –   Maanfasekalender   –   Deepsky   –   Sterrenbeelden    

Astrokalender voor november 2025 Tijdstippen zijn in Midden-Europese wintertijd (MET) zaterdag 1 november De november-editie van ZENIT is uit. Lees in dit magazine alles over sterrenkunde, ruimteonderzoek, weer en klimaat. Met iedere maand actuele sterrenhemelinformatie en ontwikkelingen uit de wetenschap beschreven door bekende onderzoekers. De redactie zit bovenop het nieuws en de actualiteiten en plaatst deze in een breder verband. Speciaal voor bezoekers van hemel.waarnemen.com is er nu een mooie aanbieding: Neem nu een proefabonnement en ontvang Zenit een half jaar (6 nummers) voor slechts €29,95. Het proefabonnement loopt automatisch af. Klik voor meer informatie. 02:05:  De Galileïsche maan Europa staat op 7,9” ten zuiden van Ganymedes. Jupiter staat in het oostzuidoosten op een hoogte van 38° boven de horizon. De Zon staat 47° onder de horizon en het is donker. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een goede, stabiele verrekijker genoeg. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 19:23:  De Maan bedekt φ Aquarii, een ster met een helderheid van +4,2m in het sterrenbeeld Waterman. De ster verdwijnt om 19:23 achter de onverlichte maanrand en komt om 19:47 uur weer tevoorschijn aan de verlichte kant van de Maan. In Utrecht staat de Maan dan 28°, respectievelijk 30° boven de horizon. De Maan is voor 81% verlicht. Zie deze tabel voor details van de bedekking voor een aantal locaties in Nederland en België. zondag 2 november 02:30:  De Maan staat 2,5° ten noorden van Saturnus (+0,9m), in het sterrenbeeld Waterman. De dichtste nadering vindt om 10:00 plaats, bij ons onder de horizon en bovendien bij daglicht. De samenstand is te zien rond 2:30 uur, of op 2 november rond 17:45 uur. Het tweetal staat in het eerste geval in het westzuidwesten, op een hoogte van ongeveer 6°, 5,5° van elkaar verwijderd. In het andere geval is de samenstand te zien in het oostzuidoosten, op zo'n 16° boven de horizon, 5,8° van elkaar verwijderd. De Maan is voor ongeveer 86% verlicht. De pagina Vannacht aan de hemel toont wanneer de Maan en planeten te zien zijn. 05:53:  De Galileïsche maan Io staat op 2,9” ten noorden van Europa. Jupiter staat op een hoogte van 59° boven de zuidelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 16° onder de horizon en het is goed donker. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een verrekijker op statief al voldoende. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 07:15:  Venus staat 3,5° ten noorden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt om 09:10, bij ons op 22° hoogte, maar bij daglicht. De samenstand is te zien rond 7:15 uur, of op 3 november rond 7 uur. De twee objecten staan in het eerste geval boven de oostzuidoostelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 9°, op een afstand van 3,5° van elkaar. In het andere geval is de samenstand te zien op een hoogte van ongeveer 7° in het oostzuidoosten, zo'n 3,7° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. Venus heeft op dit moment een helderheid van -3,9m. De pagina Vannacht aan de hemel toont wanneer planeten en deepsky-objecten te zien zijn. dinsdag 4 november 03:26:  Jupiters satelliet Europa staat op 12,1” ten noorden van Callisto. Jupiter staat in het zuidoosten op een hoogte van 51° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 39° onder de horizon en het is goed donker. Om de manen van Jupiter te bekijken is een goede, stabiele verrekijker genoeg. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 04:46:  De Galileïsche maan Io staat op 10,3” ten noorden van Ganymedes. Jupiter staat op een hoogte van 58° boven de horizon, in het zuidzuidoosten en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 27° onder de horizon en het is donker. Om de manen van Jupiter te bekijken is een verrekijker op statief al voldoende. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 14:00:  De meteorenzwerm Oktober-Arietiden bereikt zijn maximum. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 5 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 0:30 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 52° boven de horizon. Er is dan bij ons ieder uur slechts een enkele meteoor van deze zwerm zichtbaar. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 5–11 “vallende sterren” per uur te zien. De Maan is voor ongeveer 95% verlicht en is een flinke stoorzender; alleen de helderste meteoren zijn hierdoor dit jaar zichtbaar. De Maan gaat om 6:06 uur onder, en stoort daarna natuurlijk niet. Rond 7:00 uur gaat het schemeren en om 7:40 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 10 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de pagina Oktober-Arietiden 2025 voor meer details voor deze zwerm. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. woensdag 5 november 04:17:  Vannacht zijn overgangen van de schaduw van Io en Io zelf over de planeetschijf van Jupiter bijna helemaal te zien. Om 4:17 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 6:32 uur, op het moment dat Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (05:31 uur). Voor het bekijken van een overgang of een schaduwovergang is een telescoop met redelijk grote opening nodig. Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. 06:11:  Van 6:11 tot 6:32 uur zijn Io, Io's schaduw en Europa's schaduw gelijktijdig te zien op de schijf van Jupiter. Jupiter staat in het zuidzuidwesten op een hoogte van 57° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 13° onder de horizon. Tussen 6:32 en 7:05 uur zijn Io en Europa's schaduw zichtbaar op Jupiters schijf. Jupiter staat nu op een hoogte van 55° boven de horizon, in het zuidwesten en de planeet is goed zichtbaar. De Zon staat inmiddels 8° onder de horizon, in de schemering. Voor het waarnemen van een (schaduw)overgang is een redelijk grote telescoop nodig. 14:19:  Het is Volle Maan. De Maan staat tegenover de Zon aan de hemel. We zien hierdoor de Maan vrijwel de hele nacht, en de verlichte kant van de Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel de Maan als geheel op dit moment erg goed te zien is, zijn er weinig details op de Maan zichtbaar. Doordat het zonlicht op de Maan ongeveer uit de richting van de Aarde komt zijn er vanaf de Aarde geen schaduwen van kraters en bergen op de Maan te zien, wat ervoor zorgt dat er nauwelijks contrast is op het maanoppervlak. Daarnaast is de Volle Maan een stoorzender bij het waarnemen van zwakkere objecten aan de sterrenhemel. De Maan staat op een afstand van slechts 356978 km van de Aarde, waardoor deze ongeveer 7% groter en circa 14% helderder lijkt dan de gemiddelde Volle Maan. 14:35:  De planetoïde 12 Victoria is in oppositie. Het kleine planeetje, in het sterrenbeeld Ram, heeft nu een schijnbare helderheid van slechts +9,8m. Er is daarom een telescoop met redelijke opening nodig om het object te kunnen zien. Voor een waarnemer in Utrecht staat Victoria rond 00:22 uur in het zuiden, op circa 57° boven de horizon. De kaart (zie hiernaast) toont de positie van de planetoïde en sterren tot een helderheid van +10,5m. Kijk op deze detailpagina voor meer informatie over de oppositie van Victoria. 21:23:  De ster 47 Arietis, een ster van magnitude +5,8 in het sterrenbeeld Ram, wordt bedekt door de Maan. De ster wordt bedekt door de verlichte rand van de Maan om 21:23 uur. Om 22:12 uur wordt deze weer zichtbaar aan de zeer dunne onverlichte maanrand. In Utrecht staat de Maan dan 41°, respectievelijk 48° boven de horizon. De Maan is voor 100% verlicht, wat het moeilijk maakt om de bedekking waar te nemen. De details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België zijn te vinden in deze tabel. 21:50:  Tussen 21:50 en 1:33 uur (6 november) staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Io, Europa, Callisto en Ganymedes. Jupiter staat in het oosten op een hoogte van 19° boven de horizon. De Zon staat 53° onder de horizon en het is goed donker. Voor het waarnemen van de manen van Jupiter is een stabiele verrekijker voldoende. Zie ook het slingerdiagram voor de manen van Jupiter. 23:27:  De Maan staat in het perigeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het dichtst bij de Aarde ligt. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 356833 km. Door de geringere afstand lijkt de Maan nu groter aan de hemel te staan dan gemiddeld: 33’29,3”. De Maan is wassend, voor 100% verlicht en is 's avonds in het oosten of zuidoosten, rond middernacht in het zuiden en aan het einde van de nacht in het (zuid)westen, dus zo'n beetje de hele nacht, te zien. Het kaartje toont de Maan om 0:00 uur in het sterrenbeeld Ram, op 54° boven de horizon, in het zuiden. Zie ook de interactieve applet Verschijnselen van de Maan. donderdag 6 november 01:33:  Vannacht is een bedekking door de Jupiterschijf en een verduistering door de Jupiterschaduw van Io in zijn geheel waar te nemen. Om 1:33 uur zien het begin van de verduistering, op het moment dat Io in Jupiters schaduw verdwijnt, en duurt tot 5:04 uur, op het moment dat Io weer van achter Jupiter tevoorschijn komt. Voor het waarnemen van een bedekking is een (kleine) telescoop nodig, voor het volgen van een verduistering is een stabiele verrekijker voldoende. Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. 06:28:  Jupiters satelliet Ganymedes staat op 14,9” ten noorden van Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 57° boven de zuidzuidwestelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 12° onder de horizon. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 17:45:  De Maan bedekt de Pleiaden, in het sterrenbeeld Stier. Het maximum van de bedekking gebeurt om 16:09, bij ons 6° onder de horizon en bovendien bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 17:45 uur. Het tweetal staat dan in het noordoosten, op een hoogte van ongeveer 5°, 1,0° van elkaar vandaan. De Maan is voor 98% verlicht. Zie deze pagina voor meer informatie over deze bedekking. Voor de zichtbaarheid en andere gegevens van de Maan, zie de pagina Vannacht aan de hemel. 20:00:  De meteorenzwerm Tauriden bereikt zijn maximum. De meteoren van de Tauriden zijn traag, helder oranje en soms vuurbollen. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 9 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 1:00 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 55° boven de horizon. Er is dan bij ons ieder uur slechts een enkele meteoor van deze zwerm zichtbaar. Samen met meteoren van andere zwermen, en sporadische meteoren, zijn er bij donkere, heldere hemel in totaal circa 2–6 meteoren per uur zichtbaar. De Maan is voor ongeveer 95% verlicht en is een flinke stoorzender; dit jaar zijn hierdoor alleen de helderste meteoren zichtbaar. Rond 7:15 uur gaat het schemeren en om 7:46 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 22 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de detailpagina Tauriden 2025 voor meer informatie over deze meteoren. Zie ook Wat zijn vallende sterren? en Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. 22:46:  In de nacht van 6 op 7 november is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De schaduwovergang begint om 22:46 uur, wanneer Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 2:14 uur, op het moment dat Io de schijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (23:58 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (01:01 uur). vrijdag 7 november 00:41:  Vannacht is een bedekking door de Jupiterschijf en een verduistering door de Jupiterschaduw van Europa volledig te zien. Om 0:41 uur zien het begin van de verduistering, wanneer Europa in Jupiters schaduw verdwijnt, en eindigt om 5:54 uur, op het moment dat Europa weer van achter Jupiter verschijnt. Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. 05:07:  Tot 5:54 zijn van de Galileïsche manen van Jupiter alleen Io en Callisto zichtbaar. zaterdag 8 november 05:32:  Jupiters satelliet Europa staat op 8,2” ten zuiden van Ganymedes. Jupiter staat op een hoogte van 59° boven de zuidelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 21° onder de horizon en het is goed donker. Om de manen van Jupiter te bekijken is een verrekijker op statief al voldoende. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 21:56:  In de nacht van 8 op 9 november zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter bijna helemaal te zien. Om 21:56 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Europa de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 0:48 uur, wanneer Europa de schijf van Jupiter weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Europa's schaduw het oppervlak van Jupiter verlaat (om 22:20 uur). Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. zondag 9 november 20:02:  Mercurius is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting ten opzichte van de sterren om en gaat tegen de gangbare richting in bewegen. Dit verschijnsel vindt plaats tussen de grootste avondelongatie en de benedenconjunctie van een binnenplaneet. Zie de applet Planeetverschijnselen voor meer verschijnselen van Mercurius. maandag 10 november 06:44:  De Maan staat 3,2° ten zuiden van Pollux, de helderste ster van het sterrenbeeld Tweelingen (+1,1m). De dichtste nadering gebeurt om 06:44, bij ons op 58° hoogte boven de horizon, in het zuidwesten en is dus goed te zien. De Maan is voor 71% verlicht. 07:15:  De Maan staat 3,0° ten noordoosten van Jupiter (-2,4m), in het sterrenbeeld Tweelingen. De dichtste nadering gebeurt om 11:42, bij ons op een hoogte van 13°, maar bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 7:15 uur. De twee objecten staan dan in het zuidwesten, circa 52° boven de horizon, op een afstand van 3,9° van elkaar. De Maan is voor 71% verlicht. 15:49:  De planetoïde 471 Papagena is in oppositie. De planetoïde, die in het sterrenbeeld Walvis staat, heeft tijdens de oppositie een helderheid van +9,0m. Er is een telescoop nodig om het object te kunnen zien. Papagena bereikt een maximale hoogte boven de horizon van circa 40°. Dit gebeurt rond 00:44 uur, en geldt strikt genomen voor een waarnemer in Utrecht. Klik op het kaartje hiernaast voor een grotere kaart, met de positie van de planetoïde en sterren tot magnitude +10,3m. Kijk op deze detailpagina voor meer informatie over de oppositie van Papagena. 22:23:  In de nacht van 10 op 11 november zijn overgangen van Ganymedes en zijn schaduw over de planeetschijf van Jupiter voor een groot deel te zien. De verschijnselen beginnen met het einde van de schaduwovergang, om 22:23 uur, op het moment dat Ganymedes' schaduw de Jupiterschijf verlaat, en eindigt om 3:14 uur, wanneer Ganymedes de schijf van Jupiter weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Ganymedes de schijf van Jupiter betreedt (23:57 uur). Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. dinsdag 11 november 17:41:  Jupiter is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting langs de ecliptica om en gaat tegen de gangbare richting in bewegen. Dit is het begin van de oppositielus van Jupiter; de planeet wordt de komende tijd alsmaar beter zichtbaar. De planeet is op dit moment met name 's ochtends goed zichtbaar en komt iedere dag een beetje vroeger op. Rond zijn oppositie zal Jupiter vrijwel de gehele nacht zichtbaar zijn, doordat deze rond zonsondergang opkomt en rond zonsopkomst weer ondergaat. Jupiter is met het blote oog als een opvallend heldere “ster” aan de hemel zichtbaar. Al met een verrekijker (op statief) zijn de vier grote Galileïsche manen te zien. Met behulp van een telescoop kunnen de bandenstructuur en de Grote Rode Vlek van de reuzenplaneet worden waargenomen. Ook zijn dan overgangen, verduisteringen en bedekkingen van de jupitermanen te zien. De helderheid van Jupiter bedraagt -2,4m, zijn schijnbare diameter is 41,9”. We vinden de planeet in het sterrenbeeld Tweelingen. Gebruik deze hemelkaart om de planeet te vinden. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Jupiter. Zie deze applet Planeetverschijnselen voor meer verschijnselen van Jupiter. woensdag 12 november 00:16:  De Galileïsche maan Ganymedes staat op 15,1” ten zuiden van Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 28° boven de horizon, in het oosten. De Zon staat 56° onder de horizon en het is donker. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een verrekijker op statief al voldoende. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 06:28:  De Maan is in de fase van Laatste Kwartier. De linker helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de late nacht en vroege ochtend zichtbaar. Rond, en vooral na Laatste Kwartier is een goed moment om het maanoppervlak waar te nemen; Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan gaat de Zon net onder. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en de Maan is daarmee, bekeken door een verrekijker of telescoop, duidelijk meer dan een gladde schijf. Zie ook de maandelijkse maanfasekalender. 21:23:  Van 21:23 tot 2:02 uur (13/11) staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Callisto, Io, Europa en Ganymedes. Jupiter staat op een hoogte van 23° boven de horizon, in het oosten. De Zon staat 55° onder de horizon en het is goed donker. Om de Galileïsche manen van Jupiter te bekijken is een stabiele verrekijker voldoende. Zie ook het slingerdiagram voor de manen van Jupiter. donderdag 13 november 01:00:  De Maan staat op slechts 28' ten noorden van Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw (+1,4m). De dichtste nadering van deze nauwe samenstand gebeurt om 23:46, bij ons 4° onder de horizon. Bekijk de samenstand op 13 november rond 1 uur. De twee objecten staan dan zo'n 6° boven de oostnoordoostelijke horizon, 50' van elkaar vandaan. De Maan is voor 42% verlicht. Voor de zichtbaarheid en andere gegevens van de Maan, zie de pagina Vannacht aan de hemel. 02:02:  Vannacht is een bedekking van Jupiters maan Callisto door de planeetschijf volledig te zien. De bedekking begint om 2:02 uur, wanneer Callisto achter Jupiter verdwijnt, en eindigt om 5:59 uur, wanneer Callisto weer van achter Jupiter tevoorschijn komt. Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. 03:27:  Tot 5:59 zijn van de grote Jupitermanen alleen Europa en Ganymedes zichtbaar. 03:27:  Vannacht is een bedekking door de Jupiterschijf en een verduistering door de Jupiterschaduw van Io volledig te zien. Om 3:27 uur zien het begin van de verduistering, wanneer Io in de schaduw van Jupiter verdwijnt, en eindigt om 6:54 uur, op het moment dat Io weer van achter Jupiter verschijnt. Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. 04:45:  Mercurius staat 1.2° ten zuiden van Mars (+1.4m), in het sterrenbeeld Schorpioen. De dichtste nadering vindt om 04:45 plaats, onder de horizon voor een waarnemer in de Benelux. De samenstand is vanuit de Lage Landen vrijwel onzichtbaar. De helderheid van Mercurius is nu +1,3m. vrijdag 14 november 00:39:  Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 0:39 uur zien we het begin van de schaduwovergang wanneer Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot 4:03 uur, wanneer Io de schijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (01:47 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (om 02:54 uur). 02:10:  De ster 59 Leonis, een ster met een helderheid van +5,0m in het sterrenbeeld Leeuw, wordt bedekt door de Maan. De ster wordt bedekt door de verlichte rand van de Maan om 02:10 uur. Om 03:11 uur wordt deze weer zichtbaar aan de onverlichte maanrand. De Maan staat bij de intrede 5° boven de horizon, bij de uittrede is dat 14°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 32% verlicht. Deze tabel toont de details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België. 21:55:  In de nacht van 14 op 15 november zijn een bedekking door de planeetschijf van Jupiter en verduistering van Io in zijn geheel te zien. De verduistering begint om 21:55 uur, op het moment dat Io in de schaduw van Jupiter verdwijnt, en duurt tot 1:21 uur, wanneer Io weer van achter Jupiter verschijnt. Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. zaterdag 15 november De Sterrengids 2026 is uit. Dit jaarboek geeft een uitgebreid overzicht van alle hemelverschijnselen die aankomend jaar worden verwacht, zoals de posities van zon, maan, planeten, planetoïden, kometen en meteoren. Met de maandkalenders en dagoverzichten weet u precies wanneer wat te zien is. Daarnaast biedt het jaarboek achtergrondinformatie en verdieping. Bezoekers van hemel.waarnemen.com profiteren nu van een aantrekkelijke korting. Klik voor meer informatie. 01:21:  Van 1:21 tot 7:21 uur nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Ganymedes, Europa en Callisto. Jupiter staat in het zuidzuidoosten op een hoogte van 59° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 33° onder de horizon en het is goed donker. 22:06:  Van 22:06 tot 22:30 uur zijn Io en Europa's schaduw gelijktijdig zichtbaar op Jupiters schijf. Jupiter staat op een hoogte van 12° boven de horizon, in het oostnoordoosten, dus kies een waarneemplaats met een vrije blik op de horizon. De Zon staat 49° onder de horizon en het is donker. Voor het bekijken van een (schaduw)overgang is een telescoop met redelijk grote opening nodig. 22:06:  In de nacht van 15 op 16 november is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. Om 22:06 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Europa's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 3:15 uur, wanneer Europa de schijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Europa voor de Jupiterschijf verschijnt (00:24 uur) en Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (00:56 uur). Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. zondag 16 november 04:00:  Het maximum van de meteorenzwerm ι-Aurigiden vindt vandaag plaats. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 8 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 2:00 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 71° boven de horizon. Bij ons zijn ieder uur vermoedelijk ongeveer 6 meteoren zichtbaar van deze zwerm. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 16–25 “vallende sterren” per uur te zien. Op een donkere locatie zijn ruim twee keer zoveel meteoren zichtbaar als in een grote stad. De Maan komt om 3:54 uur op, is voor ongeveer 15% verlicht en stoort niet erg. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:02 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 9 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de detailpagina ι-Aurigiden 2025 voor meer informatie over deze meteoren. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. maandag 17 november 07:30:  De Maan staat 1,8° ten zuidwesten van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering vindt om 09:17 plaats, in de Lage Landen op een hoogte van 25°, maar bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 7:30 uur. Het tweetal staat dan boven de zuidoostelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 17°, 1,9° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 5° onder de horizon. De Maan is voor 8% verlicht. 15:00:  De meteorenzwerm Leoniden bereikt zijn maximum. De meteoren van de Leoniden zijn snel, en de zwerm is bekend vanwege zijn regens in 1799, 1833, 1866, 1966 en 1999. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 13 meteoren per uur vallen. Rond 7:00 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 60°) aan de hemel. Het beste moment om Leoniden waar te nemen is op 17 november rond 6:00 uur (zie het kaartje). De radiant staat op dat moment zo'n 57° boven de horizon, in het zuidzuidoosten. In onze streken zijn dan vermoedelijk circa 4–9 meteoren per uur van deze zwerm te zien. Samen met meteoren van andere zwermen, en sporadische meteoren, zijn er bij donkere, heldere hemel in totaal circa 18–28 “vallende sterren” per uur te zien. Op een goed donkere plek zijn meer dan drie keer zoveel meteoren te zien als in dichtbevolkt gebied. De Maan komt om 5:06 uur op, is voor ongeveer 8% verlicht en stoort niet erg. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:03 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief hoog, maar de lengte van het maximum is met 3,0 dagen vrij kort, waardoor het totaal aantal meteoren in deze zwerm toch niet al te groot is. Er is geen speciale apparatuur nodig om meteoren waar te kunnen nemen. Het blote oog, een heldere hemel, een ligstoel en wat geduld zijn de belangrijkste ingrediënten. Zie de pagina Leoniden 2025 voor meer details voor deze zwerm. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. 23:13:  In de nacht van 17 op 18 november is een overgang van de Jupitermaan Ganymedes en van Ganymedes' schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 23:13 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Ganymedes' schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 6:54 uur, op het moment dat Ganymedes de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Ganymedes' schaduw het oppervlak van Jupiter verlaat (om 02:22 uur) en Ganymedes de schijf van Jupiter betreedt (om 03:37 uur). dinsdag 18 november 00:10:  Jupiters satelliet Europa staat 11,4” ten noorden van Ganymedes. Jupiter staat boven de oostelijke horizon, op een hoogte van 31°. De Zon staat 57° onder de horizon en het is donker. Zie ook de figuur hiernaast en de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer informatie. 07:45:  De Maan staat 5,8° ten zuidwesten van Venus (-3,9m), in het sterrenbeeld Weegschaal. De dichtste nadering gebeurt om 03:25, onder de horizon voor een waarnemer in de Lage Landen. De samenstand is met veel moeite te zien op 18 november rond 7:45 uur. Het tweetal staat dan in het zuidoosten, op een hoogte van ongeveer 8°, 10,6° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor 4% verlicht. De pagina Vannacht aan de hemel toont wanneer de Maan en planeten te zien zijn. 08:44:  Vanochtend kunnen we, onder gunstige omstandigheden, de laatste maansikkel zien voor de komende Nieuwe Maan. Het is op dit moment 1,7 dagen voor Nieuwe Maan; de Maan is voor 3,5% verlicht en krimpend. De maansikkel heeft een breedte aan de hemel van 1,0’ en is kort voor zonsopkomst, dus tegen het einde van de nacht, met moeite te zien. Bijgaand kaartje toont de Maan om 07:27 uur in het sterrenbeeld Maagd, op een hoogte van slechts 7,4° boven de zuidoostelijke horizon. Op dit moment staat de Maan 11,5° hoger aan de hemel dan de Zon. De Maan komt om 06:19 op, 1,8 uur voor de Zon. De schijnbare afstand tussen Zon en Maan bedraagt 21,6°. Een waarneemplaats met goed zicht op de horizon is aan te raden. Een eenvoudige verrekijker kan van pas komen om de dunne sikkel gemakkelijker te vinden. In tegenstelling tot de laatste maansikkel speelt de eerste verschijning van de jonge Maan een rol in een aantal kalenders, om het begin van een nieuwe maand aan te duiden. De laatste dunne maansikkel is gewoon een mooi verschijnsel aan de sterrenhemel. Meer verschijningen en uitleg zijn te vinden op de pagina Eerste en laatste maansikkels. 15:23:  Mars staat 4.0° ten noorden van Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). De dichtste nadering vindt om 15:23 plaats, in de Lage Landen op een hoogte van 9°, maar bij daglicht. Vanuit onze streken is er van de samenstand niet veel te zien. Mars heeft op dit moment een helderheid van +1,4m. woensdag 19 november 23:32:  De Galileïsche maan Io staat op 3,5” ten noorden van Europa. Jupiter staat in het oosten op een hoogte van 26° boven de horizon. De Zon staat 56° onder de horizon en het is donker. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. donderdag 20 november 03:48:  De Maan staat in het apogeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het verst van de Aarde ligt. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 406691 km. De schijnbare diameter van de Maan is kleiner dan gemiddeld (29’22,9”), door de grotere afstand. De Maan is op dit moment wassend, voor 0% verlicht en is, zo kort na Nieuwe Maan, niet zichtbaar. Zie ook de interactieve applet Verschijnselen van de Maan. 05:39:  De Maan staat 5.7° ten zuidwesten van Mercurius (+6.4m), in het sterrenbeeld Weegschaal. De dichtste nadering gebeurt om 05:39, voor een waarnemer in onze streken onder de horizon. Bij ons is de samenstand niet of nauwelijks zichtbaar. 07:47:  Het is Nieuwe Maan. Vanaf de Aarde gezien staat de Maan in dezelfde richting als de Zon, zodat de verre kant van de Maan wordt verlicht en de donkere kant van de Maan naar de Aarde gekeerd is. Daarnaast staat de Nieuwe Maan alleen bij daglicht boven de horizon. De Maan is door deze combinatie van oorzaken op dit moment onzichtbaar. Doordat de Maan zowel minimaal verlicht is, als 's nachts onder de horizon staat, zijn de dagen rond Nieuwe Maan een goed moment voor het waarnemen van deepsky-objecten. De Maan beweegt 5,4° ten zuiden langs de Zon, en er vindt bij ons geen eclips plaats. 10:23:  Mercurius is in benedenconjunctie en beweegt vanaf de Aarde gezien voor de Zon langs. De binnenplaneet is nu korte tijd onzichtbaar, doordat deze zich te dicht bij de Zon bevindt. De planeet beweegt 0,5° ten noorden langs de Zon, en er vindt hierdoor geen overgang plaats. In deze positie staan de Zon, Mercurius en de Aarde op één lijn; voor een denkbeeldige waarnemer op Mercurius staat de Aarde in oppositie. Dit is een moment waarop een binnenplaneet zeer dicht (0,678 AE, ofwel 101,4 miljoen km) bij de Aarde staat en een grote (9,9”) schijnbare diameter heeft. Voor de conjunctie bevond Mercurius zich aan de avondhemel, erna staat de planeet aan de ochtendhemel. vrijdag 21 november Dit is een goed moment in het jaar om de open cluster M45, ook bekend als de Pleiaden, te zien. M45 staat in het sterrenbeeld Stier, heeft een magnitude van 1,4m en zijn schijnbare afmeting bedraagt 100’. De Pleiaden zijn een van de meest bekende en nabije (circa 444 lichtjaar) open sterhopen. Met het blote oog zijn circa zes sterren zichtbaar in de vorm van een mini-steelpannetje (niet te verwarren met de sterrenbeelden Kleine en Grote Beer, die veel groter zijn). Een verrekijker of telescoop toont honderden vooral blauwachtige (jonge; circa 100 miljoen jaar oud) sterren omgeven door een gasnevel. De Pleiaden worden ook wel het Zevengesternte of de Zeven Zusters genoemd. Het object komt om 16:07 uur op, gaat om 08:44 uur onder en staat om 00:25 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 62° boven de horizon. Zoek een donkere waarneemplaats en kijk rond Nieuwe Maan, bijvoorbeeld in de dagen rond 20 november. Voor het vinden van een donker en maanloos moment, zie de schemerdiagrammen in het hoofdstuk De Zon. Om een relatief helder en scherp object als deze open cluster waar te nemen is een verrekijker op statief al voldoende, maar met een kleine telescoop zijn uiteraard meer details te zien. Gegevens van ruim 1200 andere deepsky-objecten zijn te vinden via de pagina Gegevens van sterrenbeelden. Foto: DSS. 02:32:  Tussen 2:32 en 5:33 uur vinden verschillende overgangen van manen en hun schaduwen plaats op Jupiters planeetschijf. Van 2:32 tot 3:36 uur zijn Io's schaduw en Callisto's schaduw gelijktijdig te zien op Jupiters schijf. Jupiter staat boven de zuidoostelijke horizon, op een hoogte van 55° en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 45° onder de horizon en het is goed donker. Tussen 3:36 en 4:47 uur zijn Io, Io's schaduw en Callisto's schaduw zichtbaar op de schijf van Jupiter. Jupiter staat in het zuiden op een hoogte van 59° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 36° onder de horizon en het is goed donker. Van 4:47 tot 5:33 uur zijn Io en Callisto's schaduw zichtbaar op de schijf van Jupiter. Jupiter staat inmiddels boven de zuidzuidwestelijke horizon, op een hoogte van 58° en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat inmiddels 27° onder de horizon en het is donker. Voor het bekijken van een (schaduw)overgang is een redelijk grote telescoop nodig. 02:32:  Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. Om 2:32 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot 5:51 uur, op het moment dat Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (03:36 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (om 04:47 uur). Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. 06:24:  De Maan staat 54' ten zuiden van Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt om 06:24, voor een waarnemer in onze streken onder de horizon. Bij ons is de samenstand niet of nauwelijks zichtbaar. 09:01:  De Maan staat 5.1° ten zuidwesten van Mars (+1.4m), in het sterrenbeeld Slangendrager. De dichtste nadering vindt plaats om 09:01 op 5° onder de horizon en bovendien bij daglicht. De samenstand is vanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar. 13:25:  Uranus is in oppositie. De planeet staat nu tegenover de Zon aan de hemel, is daardoor de hele nacht zichtbaar en staat bovendien relatief dicht bij de Aarde. Dat laatste zorgt ervoor dat de planeet zowel groot als helder aan de hemel staat. Dit is een ideaal moment om Uranus waar te nemen. De gasplaneet Uranus is al met een verrekijker of kleine telescoop aan de hemel te vinden. Onder zeer gunstige omstandigheden (goed weer, donker) is de planeet zelfs met het blote oog te onderscheiden, wanneer je precies weet waar te zoeken. In een telescoop met grote vergroting is een klein schijfje te zien, dat niet al teveel details prijsgeeft. Uranus staat in het sterrenbeeld Stier. De planeet heeft een helderheid van NaNm en zijn schijnbare diameter meet 3,8”. De planeet staat rond 00:28 uur in het zuiden, op een hoogte van 58° boven de horizon, voor een waarnemer in Utrecht, zie deze hemelkaart. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Uranus. Details voor alle opposities van Uranus, inclusief oppositiekaarten, zijn te vinden op de pagina opposities van Uranus. 18:00:  Het maximum van de meteorenzwerm α-Monocerotiden vindt vandaag plaats. Zelfs wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld slechts zo'n 4 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 4:30 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 39° boven de horizon. Er is dan bij ons ieder uur slechts een enkele meteoor van deze zwerm zichtbaar. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 11–19 meteoren per uur zichtbaar. Op een goed donkere plek zijn meer dan drie keer zoveel meteoren te zien als in dichtbevolkt gebied. De Maan stoort niet. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:12 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag en de lengte van het maximum is met 3,8 dagen vrij kort, waardoor er ook in totaal maar weinig meteoren te zien zijn. Zie de detailpagina α-Monocerotiden 2025 voor meer informatie over deze meteoren. zaterdag 22 november 16:54:  Als het weer meewerkt is het vanavond, sinds de laatste Nieuwe Maan, de eerste keer dat we de dunne maansikkel kunnen waarnemen. Het is op dit moment 2,4 dagen na Nieuwe Maan; de Maan is wassend en voor 5,2% verlicht. De maansikkel heeft een breedte aan de hemel van 1,5’ en is met moeite aan het begin van de avond te zien, kort na zonsondergang. Bijgaand kaartje toont de Maan om 16:44 uur in het sterrenbeeld Slangendrager, op slechts 2,4° boven de horizon, in het zuidzuidwesten. De Zon staat nu 5,3° lager aan de hemel dan de Maan. De Maan gaat 0,7 uur na de Zon onder, om 17:22. De afstand aan de hemel tussen Zon en Maan is nu 26,3°. Een waarneemplaats met goed zicht op de horizon is nodig. Een eenvoudige verrekijker is waarschijnlijk nodig om de Maan te vinden. In verschillende kalenders luidt de eerste verschijning van de jonge maansikkel het begin van een nieuwe maand in; ons woord maand komt dan ook van Maan. Los daarvan ziet een jonge maansikkel aan de hemel er fraai uit. De pagina Eerste en laatste maansikkels geeft alle verschijningen en meer uitleg. De applet Verschijnselen van de Maan geeft meer informatie over de Maan. 21:01:  In de nacht van 22 op 23 november zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De schaduwovergang begint om 21:01 uur, wanneer Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 0:18 uur, op het moment dat Io de schijf van Jupiter weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (22:03 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 23:16 uur). Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. zondag 23 november 00:42:  Vannacht zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. Om 0:42 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot 5:40 uur, wanneer Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Europa de schijf van Jupiter betreedt (02:49 uur) en Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (om 03:32 uur). Voor het waarnemen van een overgang of een schaduwovergang is een redelijk grote telescoop nodig. Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. 12:31:  Mercurius is in het perihelium van zijn baan. De afstand tot de Zon is nu klein en bedraagt 0,307AE, ofwel 46,000 miljoen km. Een waarnemer op Mercurius ziet de schijnbare diameter van de Zon ongeveer 3,2 maal zo groot als een waarnemer op Aarde, en de planeet ontvangt circa 10,3 maal meer licht en warmte van de Zon dan de Aarde. dinsdag 25 november 03:05:  De Galileïsche maan Europa staat 11,4” ten noorden van Ganymedes. Jupiter staat op een hoogte van 57° boven de zuidzuidoostelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 46° onder de horizon en het is goed donker. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 07:30:  Mercurius staat 59' ten noorden van Venus (-3,9m), in het sterrenbeeld Weegschaal. De dichtste nadering gebeurt om 01:34, onder de horizon voor een waarnemer in de Lage Landen. De samenstand is alleen met veel moeite zichtbaar rond 7:30 uur. De twee objecten staan dan boven de oostzuidoostelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 2°, op een onderlinge afstand van 1,1°. Kies een waarneemplaats met vrije blik op de horizon. De helderheid van Mercurius is nu +2,3m. De pagina Vannacht aan de hemel toont wanneer planeten te zien zijn. woensdag 26 november 20:26:  Van 20:26 tot 7:15 uur (27 november) staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat in het zuidoosten op een hoogte van 50° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 55° onder de horizon en het is goed donker. donderdag 27 november 01:41:  De Galileïsche maan Io staat op 3,7” ten noorden van Europa. Jupiter staat op een hoogte van 49° boven de horizon, in het zuidoosten en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 56° onder de horizon en het is goed donker. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie. 18:56:  De Maan bedekt ι Aquarii, een ster van magnitude +4,3 in het sterrenbeeld Waterman. De ster wordt bedekt door de onverlichte rand van de Maan om 18:56 uur. Om 20:08 uur wordt deze weer zichtbaar aan de verlichte maanrand. De Maan staat bij de intrede 24° boven de horizon, bij de uittrede is dat 20°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 45% verlicht. Deze tabel toont de details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België. vrijdag 28 november 04:26:  Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 4:26 uur zien we het begin van de schaduwovergang wanneer Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 7:39 uur, wanneer Io de schijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (om 05:23 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (06:41 uur). Voor het waarnemen van een overgang of een schaduwovergang is een telescoop met redelijk grote opening nodig. Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. 04:52:  Saturnus is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting ten opzichte van de sterren om en gaat weer in de gangbare richting bewegen. Dit is het einde van Saturnus' oppositielus en het moment van beste zichtbaarheid van de planeet is nu voorbij. De planeet is op dit moment met name 's avonds goed zichtbaar, maar iedere dag een beetje korter doordat de planeet steeds vroeger ondergaat. Saturnus is met het blote oog als een heldere “ster” vrij gemakkelijk aan de hemel te vinden. Al met een verrekijker op een statief zijn de beroemde ringen van de reuzenplaneet te onderscheiden. Met een telescoop kunnen meer details, zoals de schaduw van de ring op de planeet en de scheidingen in de ringen worden waargenomen, evenals de grootste manen van Saturnus. Zie de maandelijkse slingerdiagrammen voor de manen van Saturnus. Saturnus staat in het sterrenbeeld Waterman. De planeet heeft een helderheid van +1,1m en zijn schijnbare diameter meet 18,1”. Gebruik deze hemelkaart om de planeet op te zoeken. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Saturnus. Zie de interactieve applet Planeetverschijnselen voor meer verschijnselen van Saturnus. 07:59:  De Maan is in de fase van Eerste Kwartier. De rechter helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de avond en vroege nacht zichtbaar. Rond, en vooral voor Eerste Kwartier is een goed moment om het maanoppervlak waar te nemen; Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan komt de Zon net op. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en het maanoppervlak krijgt daarmee, bekeken door een kijker, een duidelijk driedimensionaal karakter. Zie ook: Hoe ontstaan de fasen van de Maan? in de veelgestelde vragen. zaterdag 29 november Dit is een goed moment in het jaar om de gasnevel NGC1555, ook bekend als Hind's variabele nevel, op te zoeken. De gasnevel is te vinden in het sterrenbeeld Stier. Het object komt om 16:43 uur op, gaat om 08:17 uur onder en staat om 00:30 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 57° boven de horizon. Een donkere locatie en een datum rond Nieuwe Maan zijn aan te raden, bijvoorbeeld in de dagen rond 20 november. Bij het waarnemen van een zwak en contrastarm object als deze gasnevel is een behoorlijke telescoop nodig om iets te kunnen zien. Foto: DSS. Deze tijd van het jaar is prima geschikt om de gasnevel NGC1554, bekend als Struve's verloren nevel, te zien. De gasnevel staat in het sterrenbeeld Stier. Het object komt om 16:42 uur op, gaat om 08:16 uur onder en staat om 00:29 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 57° boven de horizon. Zie de pagina NGC1554 voor meer details. Gegevens van ruim 1200 andere deepsky-objecten zijn te vinden via de pagina Gegevens van sterrenbeelden. Foto: DSS. 17:00:  De Maan staat 2,4° ten noordwesten van Saturnus (+1,1m), in het sterrenbeeld Waterman. De dichtste nadering gebeurt om 16:46, bij ons op een hoogte van 23° boven de horizon, in het zuidoosten en in de schemering. Bekijk de samenstand rond 17 uur. Het tweetal staat dan in het zuidoosten, op een hoogte van ongeveer 24°, op een onderlinge afstand van 2,4°. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor 65% verlicht. De pagina Vannacht aan de hemel toont wanneer de Maan en planeten te zien zijn. 18:38:  Mercurius is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting langs de ecliptica om en gaat weer in de gangbare richting bewegen. Voor een binnenplaneet gebeurt dit tussen de benedenconjunctie en grootste ochtendelongatie. 22:54:  In de nacht van 29 op 30 november zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. De schaduwovergang begint om 22:54 uur, op het moment dat Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 2:05 uur, op het moment dat Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (om 23:49 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 01:09 uur). zondag 30 november 02:35:  De Galileïsche maan Europa staat 15,5” ten zuiden van Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 56° boven de horizon, in het zuidzuidoosten en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 51° onder de horizon en het is goed donker. Om de manen van Jupiter te bekijken is een goede, stabiele verrekijker genoeg. Zie de figuur hiernaast en deze tabel voor meer informatie.

Meer hemelverschijnselen Vannacht aan de hemel: zichtbaarheid van Maan, planeten en deepsky-objecten De astrokalender voor het jaar 2025 Volg de gebeurtenissen aan de sterrenhemel ook via

Andromedanevel   –   Hemel vannacht   –   Astrokalender   –   Astroforum   –   Weer   –   Op / onder   –   Hemelkaart   –   Zon en Maan   –   Maanfasekalender   –   Deepsky   –   Sterrenbeelden