Begin van de winter   –     –   Hemel vannacht   –   Weer   –   Op / onder   –   Hemelkaart   –   Zon en Maan   –   Maanfasekalender   –   Deepsky   –   Sterrenbeelden    

Astrokalender voor november 2023 Tijdstippen zijn in Midden-Europese wintertijd (MET) woensdag 1 november De november-editie van ZENIT is uit. Lees in dit magazine alles over sterrenkunde, ruimteonderzoek, weer en klimaat. Met iedere maand actuele sterrenhemelinformatie en ontwikkelingen uit de wetenschap beschreven door bekende onderzoekers. De redactie zit bovenop het nieuws en de actualiteiten en plaatst deze in een breder verband. Speciaal voor bezoekers van hemel.waarnemen.com is er nu een mooie aanbieding: Neem nu een proefabonnement en ontvang Zenit een half jaar (6 nummers) voor slechts €29,95. Het proefabonnement loopt automatisch af. Klik voor meer informatie. vrijdag 3 november 02:27:  De planetoïde 21 Lutetia is in oppositie. Het kleine planeetje, in het sterrenbeeld Ram, heeft nu een schijnbare magnitude van slechts +10,0m. Er is daarom een telescoop met redelijke opening nodig om het object te kunnen zien. Lutetia bereikt een maximale hoogte boven de horizon van circa 49°. Dit gebeurt rond 00:28 uur, en geldt strikt genomen voor een waarnemer in Utrecht. Klik op het kaartje hiernaast voor een grotere kaart, met de positie van de planetoïde en sterren tot magnitude +10,5m. Kijk op deze detailpagina voor meer informatie over de oppositie van Lutetia. 06:02:  Jupiter is in oppositie met de Zon. Voor een waarnemer op Aarde staat de planeet tegenover de Zon aan de hemel. Als gevolg daarvan komt Jupiter op rond zonsondergang en gaat rond zonsopkomst weer onder. De planeet is hierdoor vrijwel de gehele nacht te zien. Daarnaast staat hij relatief dicht bij de Aarde, zodat hij helder en groot lijkt. Dit zijn ideale omstandigheden om Jupiter waar te nemen. Jupiter is met het blote oog als een opvallend heldere “ster” aan de hemel zichtbaar. Al met een verrekijker (op statief) zijn de vier grote Galileïsche manen te zien. Met behulp van een telescoop kunnen de bandenstructuur en de Grote Rode Vlek van de reuzenplaneet worden waargenomen. Ook zijn dan overgangen, verduisteringen en bedekkingen van de jupitermanen te zien. De helderheid van Jupiter bedraagt -2,4m, zijn schijnbare diameter is 49,5”. We vinden de planeet in het sterrenbeeld Ram. Voor een waarnemer in Utrecht bereikt de planeet rond 00:26 uur zijn maximale hoogte van 52°, zie deze hemelkaart. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Jupiter. De pagina opposities van Jupiter bevat meer details voor deze en andere opposities van Jupiter. Op die pagina zijn ook oppositiekaarten te vinden. 21:45:  De Maan staat 2,2° ten zuiden van Pollux, de helderste ster van het sterrenbeeld Tweelingen (+1,1m). De dichtste nadering vindt plaats om 19:14 op 8° onder de horizon. De samenstand is te zien rond 21:45 uur. De twee objecten staan dan zo'n 6° boven de noordoostelijke horizon, 2,7° van elkaar verwijderd. De Maan is voor 64% verlicht. Voor de zichtbaarheid en andere gegevens van de Maan, zie de pagina Vannacht aan de hemel. zaterdag 4 november 01:45:  De ster ω Cancri, een ster van magnitude +5,9 in het sterrenbeeld Kreeft, wordt bedekt door de Maan. De ster verdwijnt om 01:45 achter de verlichte maanrand en komt om 02:53 uur weer tevoorschijn aan de onverlichte kant van de Maan. Bij het begin van de bedekking staat de Maan te Utrecht 37° boven de horizon, bij het einde 47°. De Maan is voor 63% verlicht. Deze tabel toont de details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België. 08:03:  Saturnus is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting ten opzichte van de sterren om en gaat weer in de gangbare richting bewegen. Dit is het einde van Saturnus' oppositielus en het moment van beste zichtbaarheid van de planeet is nu voorbij. Het hemellichaam is momenteel vooral in de avond en vroege nacht te zien, maar iedere dag een beetje korter doordat de planeet steeds vroeger ondergaat. Saturnus is met het blote oog als een heldere “ster” vrij gemakkelijk aan de hemel te vinden. Al met een verrekijker op een statief zijn de beroemde ringen van de reuzenplaneet te onderscheiden. Met een telescoop kunnen meer details, zoals de schaduw van de ring op de planeet en de scheidingen in de ringen worden waargenomen, evenals de grootste manen van Saturnus. Zie de maandelijkse slingerdiagrammen voor de manen van Saturnus. De helderheid van Saturnus bedraagt +0,9m, zijn schijnbare diameter is 17,7”. We vinden de planeet in het sterrenbeeld Waterman. Gebruik deze hemelkaart om de planeet op te zoeken. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Saturnus. Zie de applet Planeetverschijnselen voor meer gegevens. zondag 5 november 02:00:  Het maximum van de meteorenzwerm Oktober-Arietiden vindt vandaag plaats. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 5 meteoren per uur vallen. Rond 0:30 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 52°) aan de hemel. Het beste moment om Oktober-Arietiden waar te nemen is op 5 november rond 23:15 uur (zie het kaartje). De radiant staat op dat moment zo'n 50° boven de zuidzuidoostelijke horizon. Doordat de omstandigheden niet ideaal zijn, zijn er bij ons dan ieder uur naar schatting slechts ongeveer 1–4 meteoren van deze zwerm zichtbaar. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 9–16 meteoren per uur zichtbaar. Op een goed donkere plek zijn circa vier keer zoveel meteoren te zien als in dichtbevolkt gebied. De Maan komt al voor middernacht op, is voor ongeveer 45% verlicht en kan eventueel storen. Rond 7:00 uur gaat het schemeren en om 7:43 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 10 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de detailpagina Oktober-Arietiden 2023 voor meer informatie over deze meteoren. Zie ook Wat zijn vallende sterren? in de veelgestelde vragen. 09:37:  De Maan is in de fase van Laatste Kwartier. De linker helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de late nacht en vroege ochtend zichtbaar. Om de Maan te zien door een verrekijker of telescoop is de tijd rond (en met name na) Laatste Kwartier zeer geschikt. Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan gaat de Zon net onder. De bergen en kraterranden werpen hierdoor lange schaduwen, wat een extra diepte-effect veroorzaakt, en het oppervlak van de Maan krijgt daarmee een driedimensionaal karakter, gezien door een kijker. maandag 6 november 04:10:  De planetoïde 18 Melpomene is in oppositie. De planetoïde, die in het sterrenbeeld Eridanus staat, heeft tijdens de oppositie een schijnbare magnitude van +8,0m. Er is een telescoop nodig om het object te kunnen zien. Voor een waarnemer in Utrecht staat Melpomene rond 00:48 uur in het zuiden, op circa 34° boven de horizon. Klik op het kaartje hiernaast voor een grotere kaart, met de positie van de planetoïde en sterren tot magnitude +9,1m. Kijk op deze detailpagina voor meer informatie over de oppositie van Melpomene. Zie de pagina Planetoïden in 2023 voor meer gegevens van planetoïden. 18:53:  Mercurius is in het aphelium van zijn baan. De afstand tot de Zon is nu groot en bedraagt 0,467AE, ofwel 69,817 miljoen km. Vanaf Mercurius lijkt de Zon circa 2,1 maal zo groot als vanaf de Aarde. De planeet ontvangt door de geringere afstand tot de Zon ongeveer 4,5 maal meer licht en warmte dan de Aarde. 22:49:  De Maan staat in het apogeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het verst van de Aarde ligt. De afstand tussen de Aarde en de Maan bedraagt 404569 km. Door de grotere afstand lijkt de Maan nu kleiner aan de hemel te staan dan gemiddeld: 29’32,2”. De Maan is afnemend, voor 39% verlicht en is met name in de late nacht en vroeg in de ochtend goed te zien, in het (zuid)oosten, respectievelijk zuiden. Het kaartje toont de Maan om 07:07 uur in het sterrenbeeld Leeuw, op 55° boven de zuidelijke horizon. Met een verrekijker, het liefst op statief, zijn, vooral op de grens tussen licht en donker op de Maan, de maankraters goed te zien. Zie ook de interactieve applet Verschijnselen van de Maan. 23:21:  In de nacht van 6 op 7 november is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. De overgang begint om 23:21 uur, op het moment dat Io de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 1:36 uur, op het moment dat Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (23:26 uur) en Io de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 01:29 uur). Voor het bekijken van een overgang of een schaduwovergang is een telescoop met redelijk grote opening nodig. Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. dinsdag 7 november 01:30:  De Maan staat 3,1° ten noorden van Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw (+1,4m). De dichtste nadering vindt om 20:02 plaats, bij ons onder de horizon. Bekijk de samenstand op 7 november rond 1:30 uur. De twee objecten staan dan in het oostnoordoosten, op een hoogte van ongeveer 7°, 4,4° van elkaar vandaan. De Maan is voor 35% verlicht. De pagina Vannacht aan de hemel toont wanneer de Maan en deepsky-objecten te zien zijn. 07:00:  De meteorenzwerm Tauriden bereikt zijn maximum. De meteoren van de Tauriden zijn traag, helder oranje en soms vuurbollen. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 9 meteoren per uur vallen. Rond 1:00 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 55°) aan de hemel. Bij ons zijn ieder uur vermoedelijk ongeveer 5 meteoren zichtbaar van deze zwerm. Samen met meteoren van andere zwermen, en sporadische meteoren, zijn er bij donkere, heldere hemel in totaal circa 13–21 meteoren per uur zichtbaar. Op een donkere locatie zijn ongeveer drie keer zoveel meteoren zichtbaar als in een grote stad. De Maan komt om 1:52 uur op, is voor ongeveer 25% verlicht en stoort niet erg. Rond 7:15 uur gaat het schemeren en om 7:47 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 22 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de detailpagina Tauriden 2023 voor meer informatie over deze meteoren. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. woensdag 8 november 04:18:  De ster SAO 118735, een ster van magnitude +5,8 in het sterrenbeeld Leeuw, wordt bedekt door de Maan. Om 04:18 uur verdwijnt de ster achter de verlichte rand van de Maan en om 05:29 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de onverlichte maanrand. De Maan staat bij de intrede 20° boven de horizon, bij de uittrede is dat 30°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 25% verlicht. Zie deze tabel voor details van de bedekking voor een aantal locaties in Nederland en België. 17:47:  Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 17:47 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 20:05 uur, wanneer Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 17:55 uur) en Io de Jupiterschijf weer achter zich laat (19:55 uur). Voor het waarnemen van een overgang of een schaduwovergang is een redelijk grote telescoop nodig. Voor meer details, zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter. donderdag 9 november 07:15:  De Maan bedekt Venus (-3,9m), in het sterrenbeeld Maagd. Het maximum van de bedekking gebeurt om 10:47, bij ons op een hoogte van 36°, maar bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 7:15 uur. De twee objecten staan dan in het zuidoosten, circa 32° boven de horizon, 1,4° van elkaar vandaan. De Maan is voor 16% verlicht. Zie deze pagina voor meer gegevens over deze bedekking. Voor de zichtbaarheid van Maan en planeten, zie Vannacht aan de hemel. 17:34:  Van 17:34 tot 6:43 uur (10/11) nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. Van binnen naar buiten: Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 51° boven de zuidelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 55° onder de horizon en het is donker. Voor het waarnemen van de manen van Jupiter is een stabiele verrekijker voldoende. Zie ook het slingerdiagram voor de manen van Jupiter. vrijdag 10 november 18:32:  Vanavond zijn overgangen van Ganymedes en zijn schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. De overgang begint om 18:32 uur, op het moment dat Ganymedes voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 20:43 uur, op het moment dat Ganymedes' schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Ganymedes' schaduw de schijf van Jupiter betreedt (19:03 uur) en Ganymedes de schijf van Jupiter weer verlaat (om 19:35 uur). Voor meer details, zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter. zaterdag 11 november 07:30:  De Maan staat 1,6° ten noordoosten van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering vindt om 07:59 plaats, in de Lage Landen op 18° hoogte, maar bij daglicht. De samenstand is alleen met veel moeite zichtbaar rond 7:30 uur. De twee objecten staan dan zo'n 14° boven de zuidoostelijke horizon, 1,6° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor 5% verlicht. 08:44:  Vanochtend kunnen we, onder gunstige omstandigheden, de laatste maansikkel zien voor de komende Nieuwe Maan. Het is op dit moment 2,0 dagen voor Nieuwe Maan; de Maan is krimpend en voor 4,5% verlicht. De schijnbare breedte van de maansikkel bedraagt 1,4’ en is met moeite aan het eind van de nacht, kort voor zonsopkomst, zichtbaar. Bijgaand kaartje toont de Maan om 07:15 uur in het sterrenbeeld Maagd, op een hoogte van 13° boven de zuidoostelijke horizon. Op dit moment staat de Maan 17,1° hoger aan de hemel dan de Zon. De Maan komt 2,4 uur voor de Zon op, om 05:29. De afstand aan de hemel tussen Zon en Maan is nu 24,4°. Een waarneemplaats met vrije blik op de horizon is aan te raden. Een eenvoudige verrekijker kan van pas komen om de dunne sikkel te zien. Anders dan de laatste maansikkel is het waarnemen van de eerste, jonge maansikkel belangrijk voor een verschillende traditionele kalenders, als indicator van het begin van een maand. De laatste dunne maansikkel is gewoon een mooi verschijnsel aan de sterrenhemel. Meer verschijningen en uitleg zijn te vinden op de pagina Eerste en laatste maansikkels. Zie ook de interactieve applet Verschijnselen van de Maan en het hoofdstuk De Maan voor meer informatie over de Maan. maandag 13 november 10:27:  Het is Nieuwe Maan. Vanaf de Aarde gezien staat de Maan in dezelfde richting als de Zon, zodat de verre kant van de Maan wordt verlicht en de donkere kant van de Maan naar de Aarde gekeerd is. Daarnaast staat de Nieuwe Maan alleen bij daglicht boven de horizon. De Maan is door deze combinatie van oorzaken op dit moment onzichtbaar. De nachten rond Nieuwe Maan zijn donkerder dan gemiddeld en de week rond Nieuwe Maan is uitermate geschikt om deepsky-objecten waar te nemen. De Maan beweegt 3,1° ten zuiden langs de Zon, en er vindt bij ons geen eclips plaats. Zie ook de maandelijkse maanfasekalender. 10:52:  De Maan staat 3.1° ten zuidwesten van Mars (+1.7m), in het sterrenbeeld Weegschaal. De dichtste nadering gebeurt om 10:52, in onze streken op 15° hoogte, maar bij daglicht. De samenstand is vanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar. 18:20:  Uranus is in oppositie. De planeet staat nu tegenover de Zon aan de hemel, is daardoor de hele nacht zichtbaar en staat bovendien relatief dicht bij de Aarde. Dat laatste zorgt ervoor dat de planeet zowel groot als helder aan de hemel staat. Dit is een ideaal moment om Uranus waar te nemen. De gasplaneet Uranus is al met een verrekijker of kleine telescoop aan de hemel te vinden. Onder zeer gunstige omstandigheden (goed weer, donker) is de planeet zelfs met het blote oog te onderscheiden, wanneer je precies weet waar te zoeken. In een telescoop met grote vergroting is een klein schijfje te zien, dat niet al teveel details prijsgeeft. De helderheid van Uranus bedraagt +6,0m, zijn schijnbare diameter is 3,8”. We vinden de planeet in het sterrenbeeld Ram. Voor een waarnemer in Utrecht bereikt de planeet rond 00:27 uur zijn maximale hoogte van 56°, zie deze hemelkaart. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Uranus. Details voor alle opposities van Uranus, inclusief oppositiekaarten, zijn te vinden op de pagina opposities van Uranus. dinsdag 14 november 01:05:  Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De overgang begint om 1:05 uur, op het moment dat Io de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 3:32 uur, wanneer Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 01:21 uur) en Io de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 03:13 uur). Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. 14:26:  De Maan staat 2.6° ten zuiden van Mercurius (-0.3m), in het sterrenbeeld Schorpioen. De dichtste nadering gebeurt om 14:26, in onze streken op 12° hoogte, maar bij daglicht. Bij ons is de samenstand niet of nauwelijks zichtbaar. 17:36:  Vanavond zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. De overgang begint om 17:36 uur, op het moment dat Europa de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 20:28 uur, wanneer Europa's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Europa's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (om 18:09 uur) en Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 19:49 uur). Zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter voor meer details. 22:11:  De Maan staat op slechts 15.6' ten noorden van Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). De dichtste nadering van deze nauwe samenstand vindt om 22:11 plaats, onder de horizon voor een waarnemer in de Benelux. De samenstand is vanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar. woensdag 15 november De Sterrengids 2024 is uit. Dit jaarboek geeft een uitgebreid overzicht van alle hemelverschijnselen die aankomend jaar worden verwacht, zoals de posities van zon, maan, planeten, planetoïden, kometen en meteoren. Met de maandkalenders en dagoverzichten weet u precies wanneer wat te zien is. Daarnaast biedt het jaarboek achtergrondinformatie en verdieping. Bezoekers van hemel.waarnemen.com profiteren nu van een aantrekkelijke korting. Klik voor meer informatie. 17:05:  Als het weer meewerkt is het vanavond, sinds de laatste Nieuwe Maan, de eerste keer dat we de dunne maansikkel kunnen waarnemen. Het is op dit moment 2,3 dagen na Nieuwe Maan; de Maan is voor 6,0% verlicht en wassend. De schijnbare breedte van de maansikkel bedraagt 1,9’ en is aan het begin van de avond te zien, kort na zonsondergang. Bijgaand kaartje toont de Maan om 17:04 uur in het sterrenbeeld Slangendrager, op slechts 1,9° boven de horizon, in het zuidwesten. De Zon staat nu 5,8° lager aan de hemel dan de Maan. De Maan gaat 0,8 uur na de Zon onder, om 17:34. De afstand aan de hemel tussen Zon en Maan bedraagt 28,4°. Een waarneemplaats met vrije blik op de horizon is aan te bevelen. Een eenvoudige verrekijker kan van pas komen om de Maan te vinden. In verschillende kalenders begint een maand bij de eerste verschijning van de dunne maansikkel na Nieuwe Maan; ons woord maand komt dan ook van Maan. Daarnaast is een smalle maansikkel een mooi gezicht. De pagina Eerste en laatste maansikkels geeft alle verschijningen en meer uitleg. 19:31:  Vanavond zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 19:31 uur zien we het begin van de overgang wanneer Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 22:00 uur, op het moment dat Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (19:50 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (21:39 uur). Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. donderdag 16 november 16:00:  Het maximum van de meteorenzwerm ι-Aurigiden vindt vandaag plaats. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 8 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 2:00 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 71° boven de horizon. Bij ons zijn ieder uur vermoedelijk ongeveer 6 meteoren zichtbaar van deze zwerm. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 19–28 meteoren per uur zichtbaar. Op een donkere locatie zijn meer dan twee keer zoveel meteoren zichtbaar als in een grote stad. De Maan stoort niet. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:03 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 9 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Zie de pagina ι-Aurigiden 2023 voor meer details voor deze zwerm. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. vrijdag 17 november 03:46:  Mercurius staat 2.5° ten noorden van Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt om 03:46, onder de horizon voor een waarnemer in de Lage Landen. De samenstand is vanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar. Mercurius heeft op dit moment een helderheid van -0,3m. 21:45:  In de nacht van 17 op 18 november is een overgang van de Jupitermaan Ganymedes en van Ganymedes' schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De overgang begint om 21:45 uur, op het moment dat Ganymedes de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 0:45 uur, wanneer Ganymedes' schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Ganymedes de schijf van Jupiter verlaat (22:56 uur) en Ganymedes' schaduw voor de schijf van Jupiter verschijnt (om 23:05 uur). Voor meer details, zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter. zaterdag 18 november 02:00:  Het maximum van de meteorenzwerm Leoniden vindt vandaag plaats. De meteoren van de Leoniden zijn snel, en de zwerm is bekend vanwege zijn regens in 1799, 1833, 1866, 1966 en 1999. Wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld zo'n 13 meteoren per uur vallen. De radiant van de zwerm staat rond 7:00 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 60° boven de horizon. Het beste moment om Leoniden waar te nemen is op 18 november rond 6:00 uur (zie het kaartje). De radiant staat op dat moment zo'n 57° boven de zuidzuidoostelijke horizon. In onze streken zijn dan vermoedelijk circa 5–10 meteoren per uur van deze zwerm te zien. Samen met meteoren van andere zwermen, en sporadische meteoren, zijn er bij donkere, heldere hemel in totaal circa 20–30 “vallende sterren” per uur te zien. Op een donkere locatie zijn bijna vier keer zoveel meteoren te zien als in dichtbevolkt gebied. De Maan stoort niet. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:04 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief hoog, maar de lengte van het maximum is met 3,0 dagen vrij kort, waardoor het totaal aantal meteoren in deze zwerm toch niet al te groot is. Er is geen speciale apparatuur nodig om meteoren waar te kunnen nemen. Het blote oog, een heldere hemel, een ligstoel en wat geduld zijn de belangrijkste ingrediënten. Zie de pagina Leoniden 2023 voor meer details voor deze zwerm. Zie ook Hoe kan ik meteoren waarnemen? in de veelgestelde vragen. 06:42:  Mars is in conjunctie met de Zon en beweegt er vanaf de Aarde gezien achterlangs. De planeet is hierdoor op dit moment onzichtbaar. Mars beweegt vanaf de Aarde gezien precies achter de Zon langs en wordt bedekt door de zonneschijf. Voor de zichtbaarheid van de planeet heeft dit geen gevolgen; de planeet stond immers al te dicht bij de Zon om te worden waargenomen. zondag 19 november 17:21:  Tussen 17:21 en 0:55 uur (20/11) nemen we alle grote Jupitermanen ten westen van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Europa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat in het zuidoosten op een hoogte van 44° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 40° onder de horizon en het is goed donker. Zie ook het slingerdiagram voor de manen van Jupiter. maandag 20 november 11:50:  De Maan is in de fase van Eerste Kwartier. De rechter helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de avond en vroege nacht zichtbaar. Om de Maan waar te nemen door een verrekijker of telescoop is de tijd rond (en met name voor) Eerste Kwartier zeer geschikt. Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan komt de Zon net op. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en de Maan is daarmee duidelijk meer dan een gladde schijf, gezien door een verrekijker of telescoop. 18:04:  De Maan staat 3,4° ten zuidoosten van Saturnus (+1,0m), in het sterrenbeeld Waterman. De dichtste nadering gebeurt om 18:04, bij ons op een hoogte van 23° boven de horizon, in het zuidzuidoosten. De Maan is voor 53% verlicht. dinsdag 21 november Dit is een goed moment in het jaar om de open cluster M45, ook bekend als de Pleiaden, te zien. M45 staat in het sterrenbeeld Stier, heeft een helderheid van 1,4m en een schijnbare afmeting van 100’. De Pleiaden zijn een van de meest bekende en nabije (circa 444 lichtjaar) open sterhopen. Met het blote oog zijn circa zes sterren zichtbaar in de vorm van een mini-steelpannetje (niet te verwarren met de sterrenbeelden Kleine en Grote Beer, die veel groter zijn). Een verrekijker of telescoop toont honderden vooral blauwachtige (jonge; circa 100 miljoen jaar oud) sterren omgeven door een gasnevel. De Pleiaden worden ook wel het Zevengesternte of de Zeven Zusters genoemd. De opkomst van dit object is om 16:09 uur, de ondergang om 08:50 uur en het bereikt zijn grootste hoogte om 00:31 uur, op 62° boven de horizon. Voor het waarnemen van deepsky-objecten is de precieze datum minder belangrijk dan een donkere, liefst maanloze, hemel. Om een relatief helder en scherp object als deze open cluster waar te nemen is een verrekijker op statief al voldoende, maar met een kleine telescoop zijn uiteraard meer details te zien. Zie deze detailpagina voor M45 voor meer gegevens. Zie voor andere mooie en opvallende deepsky-objecten de pagina Deepsky-objecten per maand. Foto: DSS. 02:49:  Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 2:49 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 5:27 uur, wanneer Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (03:17 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (04:58 uur). Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. 19:46:  De ster ψ 1 Aquarii, een ster met een helderheid van +4,2m in het sterrenbeeld Waterman, wordt bedekt door de Maan. De ster wordt bedekt door de onverlichte rand van de Maan om 19:46 uur. Om 20:54 uur wordt deze weer zichtbaar aan de verlichte maanrand. In Utrecht staat de Maan dan 29°, respectievelijk 28° boven de horizon. De Maan is voor 65% verlicht. Deze tabel toont de details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België. 19:50:  Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De overgang begint om 19:50 uur, wanneer Europa de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 23:04 uur, wanneer Europa's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (20:45 uur) en Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 22:04 uur). Voor meer details, zie de tabel Verschijnselen van de manen van Jupiter. 22:01:  De Maan staat in het perigeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het dichtst bij de Aarde ligt. De afstand tussen de Aarde en de Maan bedraagt 369818 km. De schijnbare diameter van de Maan is groter dan gemiddeld (32’18,7”), door de kleinere afstand. De Maan is wassend, voor 56% verlicht en hij is vooral 's avonds in het zuiden en aan het begin van de nacht in het westen zichtbaar. Het kaartje toont de Maan om 19:54 uur in het sterrenbeeld Waterman, op een hoogte van 29° boven de horizon, in het zuiden. Al met een verrekijker op een statief zijn, vooral op de grens tussen licht en donker op de Maan, de maankraters goed te zien. Zie de applet Verschijnselen van de Maan voor meer gegevens. woensdag 22 november 06:00:  Het maximum van de meteorenzwerm α-Monocerotiden vindt vandaag plaats. Zelfs wanneer de radiant in het zenit zou staan, zouden er van deze zwerm naar verwachting gemiddeld slechts zo'n 4 meteoren per uur vallen. Rond 4:30 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 39°) aan de hemel. Er is dan bij ons ieder uur slechts een enkele meteoor van deze zwerm zichtbaar. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, bij donkere en heldere hemel circa 12–21 “vallende sterren” per uur te zien. Op een goed donkere plek zijn bijna vier keer zoveel meteoren te zien als in dichtbevolkt gebied. De Maan is voor ongeveer 70% verlicht en kan flink storen dit jaar; de zwakkere meteoren zullen hierdoor niet zichtbaar zijn. De Maan gaat om 1:29 uur onder, waarna deze minder zal storen. Rond 7:30 uur gaat het schemeren en om 8:11 uur komt de Zon op. De piek van deze zwerm is relatief laag en de lengte van het maximum is met 3,8 dagen vrij kort, waardoor er ook in totaal maar weinig meteoren te zien zijn. Zie de detailpagina α-Monocerotiden 2023 voor meer informatie over deze meteoren. 17:54:  De Maan bedekt 29 Piscium, een ster van magnitude +5,1 in het sterrenbeeld Vissen. Vanuit Utrecht is alleen het einde van de bedekking zichtbaar; om 17:54 komt de ster van achter de verlichte maanrand tevoorschijn, 25° boven de horizon. De Maan is voor 75% verlicht. Voor meer informatie over deze bedekking, voor een aantal waarneemlocaties in Nederland en België, zie deze tabel. 21:15:  Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. Om 21:15 uur zien we het begin van de overgang wanneer Io de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 23:56 uur, op het moment dat Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (om 21:45 uur) en Io de Jupiterschijf weer achter zich laat (23:24 uur). 23:22:  Callisto is in bovenconjunctie met Jupiter. De satelliet beweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiter langs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat 11,4” ten noorden van Jupiters noordpool. Voor meer details, zie deze tabel. donderdag 23 november 21:13:  Van 21:13 tot 5:38 uur (24/11) nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Europa, Callisto en Ganymedes. Jupiter staat boven de zuidwestelijke horizon, op een hoogte van 40° en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 56° onder de horizon en het is donker. Om de Galileïsche manen van Jupiter te bekijken is een stabiele verrekijker voldoende. vrijdag 24 november 21:15:  De ster 54 (Ceti)/Arietis, een ster van magnitude +5,9 in het sterrenbeeld Ram, wordt bedekt door de Maan. De ster wordt bedekt door de dunne onverlichte rand van de Maan om 21:15 uur. Om 21:59 uur wordt deze weer zichtbaar aan de verlichte maanrand. Een waarnemer in Utrecht ziet de Maan aan het begin op een hoogte van 47° staan, aan het einde van de bedekking op 49°. De Maan is voor 92% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen. Deze tabel toont de details van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België. zaterdag 25 november 01:01:  Vannacht zijn overgangen van Ganymedes en zijn schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 1:01 uur zien we het begin van de overgang wanneer Ganymedes voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 4:46 uur, op het moment dat Ganymedes' schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Ganymedes de schijf van Jupiter verlaat (om 02:19 uur) en Ganymedes' schaduw het oppervlak van Jupiter betreedt (om 03:07 uur). Zie deze tabel voor meer details en andere verschijnselen. 05:00:  De Maan staat 1,7° ten noorden van Jupiter (-2,4m), in het sterrenbeeld Ram. De dichtste nadering gebeurt om 11:06, onder de horizon voor een waarnemer in de Lage Landen en bovendien bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 5 uur, of op 25 november rond 17:15 uur. De twee objecten staan in het eerste geval in het westnoordwesten, circa 7° boven de horizon, 4,5° van elkaar verwijderd. In het tweede geval staan de twee hemellichamen boven de oostelijke horizon, op een hoogte van circa 15°, 4,6° van elkaar verwijderd. De Maan is voor ongeveer 95% verlicht. Voor de zichtbaarheid van Maan en planeten, zie Vannacht aan de hemel. zondag 26 november 04:03:  De Maan bedekt 45 Arietis (RZ Arietis), een ster van magnitude +5,8 in het sterrenbeeld Ram. Om 04:03 wordt de ster bedekt door de zeer dunne onverlichte maanrand en om 05:02 komt deze weer tevoorschijn van achter de verlichte rand. In Utrecht staat de Maan dan 26°, respectievelijk 17° boven de horizon. De Maan is voor 98% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen. Voor meer informatie over deze bedekking, voor een aantal waarneemlocaties in Nederland en België, zie deze tabel. maandag 27 november 03:07:  De Maan staat op slechts 1,5° ten zuiden van de Pleiaden, in het sterrenbeeld Stier. De dichtste nadering van deze nauwe samenstand gebeurt om 03:07, bij ons op een hoogte van 45° boven de westzuidwestelijke horizon en is dus goed te zien. De Maan is voor 100% verlicht. 10:16:  Het is Volle Maan. De Maan staat vrijwel precies tegenover de Zon aan de hemel. Hierdoor is de Maan vrijwel de hele nacht zichtbaar. De verlichte kant van de Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel de Maan als geheel op dit moment erg goed te zien is, zijn er weinig details op de Maan zichtbaar. Doordat het zonlicht op de Maan ongeveer uit de richting van de Aarde komt zijn er vanaf de Aarde geen schaduwen van kraters en bergen op de Maan te zien, wat ervoor zorgt dat er nauwelijks contrast is op het maanoppervlak. Daar komt nog bij dat de Volle Maan andere, zwakkere hemelobjecten overstraalt, zodat deze niet of nauwelijks zichtbaar zijn. Zie ook: Hoe ontstaan de fasen van de Maan? in de veelgestelde vragen. dinsdag 28 november 13:39:  Venus staat in het perihelium. De afstand van de planeet tot de Zon is op dit moment kleiner dan gemiddeld: 0,718AE, of zo'n 107,478 miljoen km. Vanaf Venus lijkt de Zon circa 1,4 maal zo groot als vanaf de Aarde. De planeet ontvangt door de geringere afstand tot de Zon ongeveer 1,9 maal meer licht en warmte dan de Aarde. 22:05:  In de nacht van 28 op 29 november is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. Om 22:05 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Europa de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 1:39 uur, wanneer Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Europa's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (23:20 uur) en Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 00:20 uur). Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. woensdag 29 november Deze tijd van het jaar is prima geschikt om de gasnevel NGC1555, ook Hind's variabele nevel genaamd, op te zoeken. NGC1555 staat in het sterrenbeeld Stier. Het object komt om 16:45 uur op, gaat om 08:23 uur onder en staat om 00:36 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 57° boven de horizon. Voor het waarnemen van deepsky-objecten is de precieze datum minder belangrijk dan een donkere, liefst maanloze, hemel. Bij het waarnemen van een zwak en contrastarm object als deze gasnevel is een behoorlijke telescoop nodig om iets te kunnen zien. Zie deze detailpagina voor NGC1555 voor meer gegevens. Gegevens van ruim 1200 andere deepsky-objecten zijn te vinden via de pagina Gegevens van sterrenbeelden. Foto: DSS. Deze tijd van het jaar is prima geschikt om de gasnevel NGC1554, ook Struve's verloren nevel genaamd, te zien. NGC1554 staat in het sterrenbeeld Stier. De opkomst van dit object is om 16:44 uur, de ondergang om 08:22 uur en het bereikt zijn grootste hoogte om 00:35 uur, op 57° boven de horizon. Helder weer en een donkere, maanloze hemel zijn belangrijker voor het waarnemen van deepsky-objecten dan de precieze datum. Zie deze detailpagina voor NGC1554 voor meer gegevens. Foto: DSS. 06:17:  De ster 136 Tauri, een ster van magnitude +4,6 in het sterrenbeeld Stier, wordt bedekt door de Maan. Om 06:17 wordt de ster bedekt door de verlichte maanrand en om 07:17 komt deze weer tevoorschijn van achter de zeer dunne onverlichte rand. Bij het begin van de bedekking staat de Maan te Utrecht 37° boven de horizon, bij het einde 28°. De Maan is voor 96% verlicht, wat het waarnemen van de bedekking er niet gemakkelijker op maakt. Voor meer informatie over deze bedekking, voor een aantal waarneemlocaties in Nederland en België, zie deze tabel. 07:45:  Venus staat 4,2° ten noorden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering vindt om 18:13 plaats, bij ons onder de horizon. Bekijk de samenstand rond 7:45 uur, of op 30 november rond 5:15 uur. Het tweetal staat in het eerste geval in het zuidzuidoosten, op een hoogte van ongeveer 24°, op een onderlinge afstand van 4,2°. In het tweede geval staan de twee hemellichamen in het oostzuidoosten, op zo'n 7° boven de horizon, 4,2° van elkaar verwijderd. Venus heeft op dit moment een helderheid van -3,7m. 23:01:  In de nacht van 29 op 30 november zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De overgang begint om 23:01 uur, wanneer Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 1:51 uur, wanneer Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (23:41 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (01:10 uur). donderdag 30 november 23:08:  Tussen 23:08 en 5:06 uur (1 december) nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. Van binnen naar buiten: Callisto, Io, Europa en Ganymedes. Jupiter staat op een hoogte van 30° boven de westzuidwestelijke horizon. De Zon staat 54° onder de horizon en het is goed donker.

Meer hemelverschijnselen Volg de gebeurtenissen aan de sterrenhemel ook via           Vannacht aan de hemel: zichtbaarheid van Maan, planeten en deepsky-objecten De astrokalender voor december 2023 De astrokalender voor het jaar 2023             Tweet     @hemel_waarnemen volgen

Begin van de winter   –     –   Hemel vannacht   –   Weer   –   Op / onder   –   Hemelkaart   –   Zon en Maan   –   Maanfasekalender   –   Deepsky   –   Sterrenbeelden