Zomertijd – Google Play SterHemel app MijnHemel App Store – Hemel vannacht – Weer – Meer vragen over sterren – FAQ – Gegevens van sterren – Astrokalender – Hemelkaart – Maanfasekalender Google Play App Store YouTube Google agenda Facebook Twitter

Wat was de ster van Bethlehem?

Als verklaring voor de ster van Bethlehem die volgens de bijbel de wijzen uit het oosten naar de stal in Bethlehem leidde wordt vaak gesproken over een samenstand van heldere planeten of een supernova. Klopt dit inderdaad?


Figuur 1: Fresco van Giotto di Bondone, met een komeet als de ster van Bethlehem, mogelijk gebaseerd op een passage van de beroemde komeet van Halley. Merk op dat het verhaal van de wijzen die een stal bezoeken in geen enkel bijbelboek voorkomt!

Als uitleg voor het verhaal van de ster van Bethlehem wordt inderdaad wel gepraat over verschijnselen als de supernova-explosie van een ster, een heldere komeet of een samenstand van planeten. Het is echter een beetje de vraag of het zoeken naar zo'n verklaring wel zinvol is. Ik zal hieronder deze mogelijkheden wat meer toelichten en vervolgens ingaan op de vraag of het zoeken naar een astronomische verklaring nuttig is.

Astronomische verklaringen

Supernova

Een supernova-explosie is, in veel gevallen, de ontploffing van een zware ster (zie Hoe ontstaan, leven en eindigen sterren?) of juist een lichte witte dwerg (zie dezelfde pagina). Zo'n supernova is maanden lang vele malen helderder dan de ster was voor de explosie. Het kan dus voorkomen dat de ster zelf niet of nauwelijks met het blote oog zichtbaar was, terwijl de supernova een van de meest opvallende objecten aan de hemel is (in sommige gevallen zelfs overdag zichtbaar). Dit zou dus een opvallend hemelverschijnsel kunnen zijn, en wellicht wat de auteur van het verhaal in zijn achterhoofd had toen hij het schreef.

Er is echter geen geval bekend van een heldere supernova kort voor het begin van onze jaartelling. Dit zegt niet alles, maar in veel gevallen zijn meldingen van Chinese auteurs overgeleverd over dit soort gebeurtenissen. Daarnaast kunnen we in een aantal gevallen de restanten van een supernova-explosie waarnemen, zoals bijvoorbeeld de Krabnevel in het sterrenbeeld Stier. Door meten van de snelheden van deze nevel blijkt dat de supernova ongeveer 1000 jaar geleden moet hebben plaatsgevonden. Uit geschriften weten we dat de Chinezen inderdaad in het jaar 1054 in het sterrenbeeld Stier gedurende bijna twee jaar een 'nieuwe ster' hebben waargenomen, precies op de plaats waar nu de Krabnevel staat. Van een andere bekende supernovarestant, Cas A in het sterrenbeeld Cassiopeia, is bekend dat de supernova tussen circa 1670 en 1680 moet hebben plaatsgevonden. Merkwaardig genoeg lijkt echter niemand deze supernova te hebben waargenomen, ondanks het feit dat de telescoop inmiddels was uitgevonden. Dit geeft aan dat ook aan de hand van gevonden supernovarestanten het plaatsvinden van een historische supernova zou kunnen worden herleid, wat het waarschijnlijker maakt dat er inderdaad geen heldere supernova heeft plaatsgevonden rond het begin van onze jaartelling.

Komeet

Kometen worden vaak ingedeeld in twee categoriën: periodieke en niet-periodieke kometen. Objecten uit de eerste categorie keren 'regelmatig' (jaren tot eeuwen) terug, waardoor hun verschijning redelijk goed te voorspellen is. Niet-periodieke kometen zijn (praktisch) eenmalig en verschijnen onverwacht.

Voor een niet-periodieke komeet geldt hetzelfde als voor een supernova: hij verschijnt onverwacht en we kunnen niet door berekeningen voorspellen wanneer zo'n verschijnsel zal plaatsvinden of heeft plaatsgevonden. Tenzij een betrouwbare bron een goed verslag heeft gemaakt van het object is niet na te gaan of er inderdaad sprake was van een komeet — anders dan bij supernova's laat een komeet over het algemeen geen restanten na aan de hand waarvan zijn verschijning kan worden herleid.

Voor periodieke kometen is redelijk goed bekend wanneer ze in het verleden te zien zouden moeten zijn geweest. Zo was de komeet van Halley zo'n 12 jaar voor het begin van onze jaartelling (v.o.j.) zichtbaar, en daarna weer in het jaar 65 n.o.j. Deze komeet kan de verschijning dus niet verklaren, en hetzelfde geldt voor andere bekende periodieke kometen.

Samenstand van planeten

De laatste mogelijkheid die vaak wordt genoemd is een samenstand van planeten. Hierover is meer te zeggen, doordat planeten, ook over langere perioden, goedbepaalde banen hebben. Hierdoor kunnen, ook voor een datum die duizenden jaren in het verleden ligt, de posities van de planeten vrij nauwkeurig worden berekend.

Een van die samenstanden is die tussen Jupiter en Saturnus in het jaar -6 (het jaar 7 v.o.j.). Bij dit verschijnsel stonden de planeten niet bijzonder dicht bij elkaar (nooit veel minder dan een graad; tweemaal de diameter van de Volle Maan). De twee planeten waren dus te allen tijde met het blote oog te scheiden. Het bijzondere was echter dat dit een driedubbele samenstand was, waarbij de twee planeten elkaar naderden op 19 mei (1,0°), 30 september (1,0°) en 3 november (1,3°). De totale samenstand duurde dus enkele maanden. Een animatie hiervan is rechts zichtbaar, zoals gezien door de ogen van een waarnemer in Jeruzalem.

Een andere mogelijkheid is de samenstand tussen Jupiter en Venus in juni van het jaar -1 (2 v.o.j.). Deze samenstand was spectaculairder dan die tussen Jupiter en Saturnus een aantal jaar eerder, ten eerste doordat Venus een stuk helderder is dan Saturnus, en ten tweede doordat de kortste afstand tussen de twee planeten slechts een honderdste graad bedroeg, waardoor de twee objecten er als één enkel helder object uitzagen (Venus bedekte Jupiter net niet). Daar staat echter tegenover dat die nauwe samenstand slechts enkele dagen zichtbaar was, in plaats van vele maanden. Zie de animatie links voor een weergave van deze samenstand gezien vanuit Jeruzalem.

Dit soort samenstanden is niet uniek en vindt regelmatig plaats. Het is dus lastig te bepalen of een, en zo ja welke, specifieke samenstand model stond voor het bijbelverhaal.

Problemen met alle astronomische verklaringen

Zelfs als we aannemen dat het zoeken naar een astronomische verklaring zinnig is, is er het probleem dat de ster volgens Mattheüs 2 vers 9 de plaats aanwees waar het kind geboren zou zijn door er recht boven te staan. Om het precieze huis aan te duiden moet de positie van de ster worden bepaald met een nauwkeurigheid van beter dan 0,3 boogseconden (0.00009°), beter dan met aardse telescopen mogelijk is (door de seeing). Dat probleem is niet onoverkomelijk — als de Magiërs de beschikking zouden hebben gehad over 17^e-eeuwse instrumenten zouden ze wellicht enkele tientallen tot honderden huizen hebben moeten doorzoeken (waarschijnlijk heel Bethlehem, dat vermoedelijk niet zo groot zal zijn geweest). Het probleem (naast dat van de 17^e-eeuwse telescoop) is de vraag wanneer precies de ster boven het juiste huis staat. De Aarde draait immers, en hierdoor staat de ster na circa 0,026 seconden boven het volgende huis (aangenomen dat de huizen 10 meter uit elkaar staan), na 26 seconden boven het volgende dorp (als dat 10km verderop ligt) en na circa 9 minuten boven het volgende land (als dat 200 km verder is).

Daarnaast staan sterren zo ver weg dat, als er een bijvoorbeeld ‘s avonds in het westen staat en je 1000 km in die richting reist, die ster nog steeds ‘s avonds in het westen staat. Je kunt de hele wereld rondreizen en weer uitkomen op de plek waar je begon door zo'n ster te “volgen”. Uit de Griekse tekst van het Nieuwe Testament is overigens niet op te maken waar de ster stond. Het Griekse en anatolei kan in theorie betekenen dat de ster werd gezien toen de Magiërs nog in het oosten waren, dat de ster aan de oostelijke hemel opkwam, of dat ze de ster zagen bij dageraad.

Het is echter maar de vraag of we überhaupt naar een astronomische verklaring zouden moeten zoeken voor dit bijbelverhaal.

Niet-astronomische verklaringen

Zoals eerder gezegd is het maar de vraag of het zinnig is een astronomische verklaring te zoeken voor de ster van Bethlehem. Het verhaal komt voor in het Nieuwe Testament van de bijbel. Het handelt zich hier echter om een religieuze tekst, niet om een historisch verslag. Daarnaast is het significant dat het verhaal te vinden is in slechts één van de boeken die geselecteerd werden voor het Nieuwe Testament, namelijk het evangelie van Mattheüs. Een kort voorbeeldje van de betekenis hiervan is het volgende.

Mattheüs 2 beschrijft hoe een (ongespecificeerd) aantal wijzen uit het oosten (M2:1) de ster (2:2) volgen om het huis (2:11 — niet de stal!) van Jozef en Maria in Bethlehem te vinden. Omdat koning Herodes het kind wil doden (2:13) vlucht het gezin eerst naar Egypte (2:14). Wanneer Herodes in het jaar 4 v.o.j. sterft wil het gezin terug (2:19-21), maar durft niet opnieuw in Judea te gaan wonen doordat Herodes' zoon aan de macht is (2:22). Om die reden vestigen ze zich te Nazareth, in Galilea (2:22-23).

Het enige andere verhaal over de geboorte van Jezus staat in het evangelie van Lucas, in Lucas 2. Hierin staat dat het gezinnetje al in Nazareth woont (L2:4) en vanwege een volkstelling naar Bethlehem gaat (2:1-3).¹ Doordat er geen plaats is in een herberg wordt het kind in een kribbe gelegd (2:7). Hier is geen sprake van een ster of van wijzen uit het oosten, van Herodes of van een vlucht naar Egypte. Dat dit geen simpele weglating is, toont het verhaal van Lucas door te vermelden dat het gezin na de besnijdenis via Jeruzalem terugreist naar hun huis in Nazareth (2:22 — vermoedelijk na 33 dagen, zoals Leviticus 12:4 voorschrijft). Merk op dat Jeruzalem de stad is waar Herodes zetelt, die volgens Mattheüs het kind wilde doden. In plaats van wegvluchten van Herodes gaat het gezin dus praktisch bij hem op visite.

Dit voorbeeldje laat zien dat de verhalen van Mattheüs en Lucas niet beide waar kunnen zijn. Het lijkt erop dat de twee auteurs een onafhankelijk bedacht geboorteverhaal hebben opgeschreven als antwoord op de vraag hoe het kan dat Jezus uit Nazareth kwam, zoals waarschijnlijk velen wisten, terwijl volgens de geschriften de messias in Bethlehem geboren zou moeten worden. Ook van historische figuren als Alexander de Grote en keizer Augustus werden miraculeuze geboortes gerapporteerd, met een rol voor maagdelijke moeders, goden en bijzondere voortekenen (achteraf gezien). Ook hier werd ingegaan op het idee dat zo'n opmerkelijke persoon toch niet als gewoon mens geboren zou kunnen zijn, maar dat er wel sprake moest zijn van goddelijke inmenging. Dit betekent dat deze verhalen religieus van aard zijn, niet historisch, en dat de ster en de wijzen mogelijk (of zelfs waarschijnlijk) verzonnen zijn. Dat houdt op zijn beurt weer in dat het zinloos is een astronomische verklaring te zoeken voor dit verhaal.

¹ Merk op dat het gezin nu niet in een huis in Bethlehem woont, maar uit Nazareth komt en (waarschijnlijk; vanwege de kribbe) in een stal in Bethlehem verblijft. Daarnaast is het moeilijk voor te stellen dat inderdaad het hele Romeinse Rijk naar de stad zou moeten gaan waar hun voorouders zo'n 1000 jaar eerder woonden vanwege een volkstelling. Stel je de reactie voor op een voorstel om alle EU-burgers zoiets te laten doen. Ik zou persoonlijk niet weten in welke stad mijn voorouders in het jaar 1000 woonden (of welke van de duizenden grootouders ik zou moeten kiezen). Daarnaast is bekend dat deze volkstelling, op het moment dat Quirinius gouverneur van Syrië was, plaatsvond in het jaar 6 n.o.j., zo'n 9 jaar na de dood van Herodes in 4 v.o.j.

Zie ook:
Het YouTube-kanaal van hemel.waarnemen.com
Vannacht aan de hemel: Maan, planeten en deepsky-objecten
De 100 helderste sterren
Eigenschappen van sterren naar spectraaltype
Eigenschappen van sterren naar massa
Gegevens van sterrenbeelden
Deepsky-objecten

@hemel_waarnemen volgen